Sąd Najwyższy wypowiedział się na temat praktycznych aspektów stosowania Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze dnia 25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 z późn. zm., dalej: Konwencja), w tym możliwości odmowy nakazania powrotu dziecka do kraju zwykłego pobytu.
Postanowieniem z 22 października 2021 r., I CSKP 511/21, Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną Prokuratora Generalnego i uchylił postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie, zmieniające postanowienie Sądu pierwszej instancji i uwzględniające wniosek konwencyjny.
W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przesłanka negatywna zarządzenia powrotu dziecka, unormowana w art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji, nie ogranicza się do sytuacji, w których dziecku grozi przemoc ze strony osoby, która złożyła wniosek o zarządzenie powrotu dziecka. Celem przywołanego przepisu jest dobro dziecka, a spektrum sytuacji, które mogą stwarzać poważne zagrożenie wyrządzenia dziecku szkody fizycznej lub psychicznej albo postawienia go w sytuacji nie do zniesienia, jest szersze i nie ogranicza się do przemocy skierowanej bezpośrednio względem małoletniego.
Jednocześnie Sąd Najwyższy wskazał, że w razie sprzeciwiania się przez dziecko powrotowi do kraju zwykłego pobytu, stosownie do art. 13 ust. 2 Konwencji przesłanką odmowy nakazania powrotu dziecka jest posiadanie przez to dziecko zdolności do wyrażenia opinii, której uwzględnienie - ze względu na wiek i stopień dojrzałości małoletniego - jest właściwe, a nie niepozostawanie przez dziecko pod wpływem manipulacji. Nie jest bowiem wykluczone pozostawanie przez dziecko pod wpływem manipulacji mimo jednoczesnego charakteryzowania się przez nie stosownym stopniem dojrzałości. W takiej sytuacji sąd powinien, w miarę możliwości, dążyć do ustalenia rzeczywistej, niezmąconej wpływem innych osób woli małoletniego. Nie można wprawdzie wykluczyć, że okaże się to niemożliwe, jednak wówczas należałoby ewentualnie rozważyć, czy w istocie stopień dojrzałości dziecka pozwala mu na podjęcie decyzji relewantnej w świetle art. 13 ust. 2 Konwencji.
Postanowienie SN z dnia 22 października 2021 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I CSKP 511/21)
Z kolei postanowieniem z 8 września 2022 r., II CSKP 1298/22, Sąd Najwyższy oddalił skargi kasacyjne Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Dziecka wniesione od postanowienia Sądu Apelacyjnego, zmieniającego postanowienie Sądu Okręgowego i uwzględniającego wniosek konwencyjny.
W uzasadnieniu orzeczenia stwierdzono, że wystąpienie przesłanek unormowanych w art. 13 Konwencji nie nakłada na sąd obowiązku oddalenia wniosku o nakazanie powrotu dziecka, lecz jedynie zdejmuje z Państwa – Strony Konwencji obowiązek nakazania takiego powrotu. Zastosowanie wyjątków unormowanych w art. 13 i 20 Konwencji uzależnione jest natomiast od wyników dalszego badania okoliczności indywidualnego przypadku, w tym rozważenia informacji dotyczących sytuacji społecznej dziecka.
Sąd wyjaśnił również, że faktyczne niewykonywanie przez wnioskodawcę prawa do opieki nad małoletnim w momencie uprowadzenia dziecka nie może stanowić przesłanki odmowy nakazania powrotu małoletniego, jeśli stan ten spowodowany został działaniami osoby, która dopuściła się uprowadzenia. Artykuł 13 ust. 1 lit. a Konwencji należy bowiem wykładać w zgodzie z zawartą w art. 3 ust. 1 Konwencji definicją bezprawnego uprowadzenia dziecka, stosownie do której uprowadzenie jest bezprawne nie tylko, jeżeli w chwili uprowadzenia prawa do opieki były skutecznie wykonywane, lecz także jeżeli wspomniane prawa byłyby tak wykonywane, gdyby uprowadzenie nie nastąpiło.
Odnosząc się do art. 11 ust. 4 Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, Sąd wskazał, że w toku stosowania tego unormowania należy ustalić, czy podjęto stosowne działania zmierzające do zapewnienia ochrony dziecka po jego powrocie. W przypadku, gdy w państwie, do którego dziecko ma wrócić, wydane zostały orzeczenia normujące sytuację małoletniego, przedmiotem oceny sądu rozpoznającego wniosek konwencyjny jest wyłącznie to, czy działania organów państwa, z którego dziecko zostało uprowadzone, nakierowane są na cel w postaci zapewnienia ochrony dziecka. Przedmiotem badania nie jest natomiast trafność orzeczeń sądów państwa obcego.
Sąd Najwyższy przypomniał również, że celem art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji jest ochrona dobra dziecka. W świetle tego unormowania nie jest zatem wykluczone oddalenie wniosku konwencyjnego w sytuacji, w której poważne ryzyko szkody fizycznej lub psychicznej albo postawienia dziecka w sytuacji nie do zniesienia może wynikać wyłącznie z rozdzielenia dziecka i osoby, która dopuściła się jego uprowadzenia.
Postanowienie SN z dnia 8 września 2022 r. z uzasadnieniem (sygn. akt II CSKP 1298/22)