Wyrokiem z 26 stycznia 2024 r. Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną pozwanej gminy i uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w prowadzonej z powództwa osób fizycznych sprawie o zapłatę odszkodowania za tzw. szkodę planistyczną (art. 36 ust. 1 pkt 1 u.p.z.p.).
W sprawie ustalono, że nieruchomość powodów pierwotnie objęta była ogólnym planem zagospodarowania przestrzennego dopuszczającym zabudowę mieszkaniową. Po wygaśnięciu tego aktu nie został zachowany stan ciągłości planistycznej, lecz przez okres prawie dziesięciu lat występowała tzw. luka planistyczna, w czasie której żaden akt prawa miejscowego nie regulował ładu przestrzennego na obszarze położenia wspomnianego gruntu. Następnie wszedł w życie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z którym nieruchomość powodów nie mogła być już przeznaczona na cele mieszkaniowe.
Rozpoznając apelację skarżącej gminy, Sąd Apelacyjny ocenił, podobnie jak wcześniej Sąd Okręgowy, że spełniona została przesłanka zastosowania art. 36 ust. 1 u.p.z.p. Skoro bowiem wprowadzenie obecnego planu zagospodarowania przestrzennego wykluczyło możliwość zabudowy gruntu, która w świetle poprzedniego planu była dopuszczalna, to należy uznać, że w związku z uchwaleniem planu miejscowego korzystanie z nieruchomości zgodnie z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe lub istotnie ograniczone. Wniosek ten wynikał z dokonania porównania stanu ukształtowanego wcześniejszym i obecnym planem zagospodarowania przestrzennego, z pominięciem sytuacji nieruchomości w okresie luki planistycznej. W tej kwestii Sąd Apelacyjny stwierdził, że wystąpienie luki nie powinno być brane pod uwagę, gdyż obywatel nie może ponosić ujemnych konsekwencji zaniechań po stronie organów gminy, prowadzących do braku ciągłości planistycznej.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku uchylającego zaskarżone orzeczenie wskazał, że miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, jako „ustawa” w rozumieniu art. 140 zd. 1 k.c., wyznacza granice prawa własności nieruchomości. Uchwalenie lub zmiana planu mogą prowadzić do ograniczenia prawa własności określanego mianem tzw. wywłaszczenia faktycznego, co z kolei w świetle 21 ust. 2 Konstytucji uzasadnia powstanie obowiązku naprawienia tzw. szkody planistycznej. Z art. 36 ust. 1 pkt 1 u.p.z.p. wynika przy tym, że podstawą do zapłaty odszkodowania jest zarówno wystąpienie stanu, w którym miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego uniemożliwia lub znacząco ogranicza korzystanie z nieruchomości w dotychczasowy sposób, jak i przypadku, w którym uniemożliwienie lub istotne ograniczenie dotyczy korzystania z gruntu w sposób zgodny z jego dotychczasowym przeznaczeniem – względnie sytuacji realizującej obie te przesłanki (alternatywa łączna).
Sąd Najwyższy za nietrafne uznał stanowisko, które – w razie zaistnienia luki planistycznej –ocenę wystąpienia przesłanek zastosowania art. 36 ust. 1 pkt 1 u.p.z.p. sprowadza do prostego porównania planu aktualnie obowiązującego z poprzednim aktem prawa miejscowego. Plan, który wygasł, przestaje być bowiem źródłem ograniczeń w przeznaczeniu lub sposobach korzystania z nieruchomości, a w konsekwencji nie może stanowić punktu odniesienia dla oceny skali i dotkliwości ograniczeń wynikających z nowego planu miejscowego. Badanie skutków, o których mowa w art. 36 ust. 1 pkt 1 u.p.z.p., powinno mieć za podstawę porównanie stanu sprzed uchwalenia planu ze stanem po jego wprowadzeniu. W celu weryfikacji, czy doszło do pozbawienia lub ograniczenia perspektyw czynienia użytku z nieruchomości, konieczne jest zatem ustalenie dotychczasowego sposobu korzystania z gruntu, obejmującego nie tylko faktycznie praktykowane, lecz także – z perspektywy planistycznej – potencjalne a zarazem realne formy czynienia użytku z nieruchomości.