Postanowieniami z 7 września 2023 r. Sąd Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych uznał zasadność skarg na uchwałę Państwowej Komisji Wyborczej z 30 sierpnia 2023 r. dotyczącą wyjaśnień w sprawie uprawnień mężów zaufania i obserwatorów społecznych.
Sąd Najwyższy przypomniał, że zgodnie z konstytucyjną „zasadą zasad”, wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. W zasadzie tej na plan pierwszy wysunięty jest demokratyczny charakter Rzeczypospolitej Polskiej.
Pomimo, że ustawa zasadnicza nie definiuje ani demokracji, ani zasady demokratyzmu, nie ulega wątpliwości, że cechą konstytutywną państwa demokratycznego jest uznanie istnienia zbiorowego podmiotu władzy w państwie, w przypadku Konstytucji RP – Narodu, a także wolnych wyborów piastunów władzy, jako sposobu ich powoływania. Konsekwencją tego jest uznanie znaczenia udziału obywateli w podejmowaniu decyzji politycznych, innych aniżeli wybór władzy. Wpisanie w istotę Rzeczypospolitej Polski zasady demokratyzmu nakazuje przyjąć, że procedury dla niej kluczowe, związane z wyborem władzy i przeprowadzaniem referendum, powinny być maksymalnie transparentne, gdyż ich wyniki stanowią wyraz woli Suwerena wyrażonej w sposób bezpośredni. Zapewnienie przejrzystości wskazanych procedur jest więc obowiązkiem państwa demokratycznego, a zarazem realizacją jego najlepiej pojętego interesu, w ten bowiem sposób potwierdza ono swój charakter.
Dokonując kontroli zaskarżonej uchwały Sąd Najwyższy przypomniał, że Państwowa Komisja Wyborcza, sprawując nadzór nad przestrzeganiem prawa wyborczego wydaje wytyczne i wyjaśnienia oraz informacje o przepisach prawa. O ile dla dwóch pierwszych instrumentów ustawa przewiduje formę uchwały oraz możliwość ich zaskarżenia do Sądu Najwyższego, o tyle dla informacji tego rodzaju forma nie jest zastrzeżona, a w konsekwencji nie podlegają one zaskarżeniu. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, tym co odróżnia wytyczne i wyjaśnienia (dla których przewidziana jest forma uchwały) od informacji, jest m.in. ich samodzielna wartość normatywna przejawiająca się w kształtowaniu sytuacji prawnej innych podmiotów. Dla Sądu Najwyższego nie ulegało wątpliwości, że zaskarżony dokument, wykluczający obecność mężów zaufania i obserwatorów społecznych podczas czynności komisji podejmowanych przed dniem głosowania, tego rodzaju charakter posiadał.
Odnosząc się do zasadniczej kwestii, Sąd Najwyższy wskazał, że w 2018 r. dokonana została nowelizacja Kodeksu wyborczego, która wprowadziła istotną zmianę, a mianowicie przyznała mężowi zaufania (oraz odpowiednio obserwatorowi społecznemu) prawo do obecności podczas wszystkich czynności komisji, do której został wyznaczony. Językowa wykładnia stosownego przepisu Kodeksu wyborczego prowadzi do jednoznacznego wniosku: zarówno mąż zaufania, jak i obserwator społeczny ma prawo być obecny podczas wszystkich czynności komisji, do której został wyznaczony. Jednocześnie posłużenie się przez ustawodawcę zwrotem „w szczególności” i wymienienie po nim konkretnych czynności komisji, wbrew stanowisku Państwowej Komisji Wyborczej, nie powoduje, że zasada ogólna w postaci prawa do obecności podczas wszystkich czynności komisji, doznaje jakiegokolwiek ograniczenia.
Wynik wykładni językowej potwierdza również wykładnia funkcjonalna. W uzasadnieniu projektu ustawy wprowadzającej w 2018 r. wskazaną zmianę normatywną, projektodawcy jednoznacznie podkreślili jej znaczenie: „zmiana ta jest bardzo istotna w przypadku mężów zaufania przy komisjach obwodowych, gdyż będą mogli oni uczestniczyć podczas prac komisji również przed dniem głosowania, a nie jak obecnie tylko podczas czynności obwodowej komisji wyborczej w dniu głosowania”. Nie można więc przyjąć, że celem ustawodawcy było umożliwienie mężom zaufania i obserwatorom społecznym możliwości obserwacji czynności komisji wyłącznie w dniu wyborów lub referendum.
W tym kontekście Sąd Najwyższy podkreślił, że zasada demokratyzmu jest zasadą dynamiczną, która każdorazowo odnoszona być musi do konkretnej rzeczywistości społecznej, kulturowej, aspiracji społecznych, tradycji, a także wizji ustroju demokratycznego twórców Konstytucji. Zasada ta nie funkcjonuje więc w warunkach statycznych, ale w społeczeństwach zmieniających się, rozwijających się, stających przed nowymi wyzwaniami. Konsekwentnie jej treść ulega ewolucji, w szczególności poprzez wprowadzanie nowych mechanizmów jej urzeczywistniania i ochrony. Podobnie jak samo państwo demokratyczne, tak i zasada demokratyzmu jest w tym kontekście ideałem, do którego urzeczywistnienia powinno się dążyć w demokratycznym państwie prawnym. Uznać należy, że przyjęcie jako zasady prawa męża zaufania, a odpowiednio i obserwatora społecznego, do udziału we wszystkich czynnościach komisji, do której został wyznaczony, jest krokiem w tym właśnie kierunku.
Postanowienie SN z dnia 7 września 2023 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NSW 14/23)
Postanowienie SN z dnia 7 września 2023 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NSW 15/23)