W uchwale składu siedmiu sędziów z 19 marca 2025 r. Sąd Najwyższy uznał, że:
1. Jeżeli dłużnik wyzbył się nieruchomości obciążonej hipoteką, pokrzywdzenie wierzycieli zachodzi, gdy czynność ta doprowadziła do powstania lub do zwiększenia nadwyżki pasywów nad aktywami dłużnika. Oceniając zasadność skargi pauliańskiej, sąd nie bada możliwości zaspokojenia się wierzyciela ze zbywanej nieruchomości (art. 527 § 2 k.c.).
2. Ocena, czy czynność doprowadziła do pokrzywdzenia wierzycieli, jest dokonywana na chwilę zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c.).
Uchwała została podjęta na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z 16 maja 2023 r., II CSKP 1034/22. Zagadnienie to powstało przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej w sprawie, w której dłużniczka darowała swojemu synowi nieruchomość obciążoną hipotekami na rzecz banku, przy czym okazało się, że nie jest w stanie zaspokoić innych swoich długów.
Z żądaniem uznania czynności za bezskuteczną wystąpił wierzyciel, który nie był zabezpieczony hipotecznie. Pozwany podniósł zarzut, zgodnie z którym powód nie może domagać się uznania czynności za bezskuteczną, gdyż ze względu na istniejące hipoteki powód i tak nie mógłby uzyskać zaspokojenia z nieruchomości. Sąd Okręgowy we Wrocławiu i Sąd Apelacyjny we Wrocławiu nie uznały zasadności tego zarzutu i uwzględniły powództwo.
Udzielając odpowiedzi na pytanie sformułowane przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej, Sąd Najwyższy przyjął, że przesłanką skargi pauliańskiej jest niewypłacalność dłużnika rozumiana jako nadwyżka aktywów nad pasywami, a nie to, czy wierzyciel dochodzący ochrony uzyskałby zaspokojenie swojej wierzytelności z przedmiotu zaskarżonej czynności. Przyjęcie przeciwnego założenia nakazywałoby sądowi rozważanie szans powodzenia przyszłej egzekucji, co zawsze jest bardzo niepewne, a sąd nie dysponuje odpowiednimi instrumentami pozwalającymi na dokonanie takiej oceny. Wiązałoby się to ponadto z dużym ryzykiem nadużyć ze strony dłużnika, który mógłby fikcyjnie obciążać nieruchomości hipotekami lub pozostawiać w księdze wieczystej wpisy hipotek zabezpieczających wierzytelności, które zostały już spłacone. W praktyce obrotu wierzyciele stosunkowo często dochodzą ochrony pauliańskiej w stosunku do nieruchomości obciążonych hipotekami, co stanowi dowód, że widzą w tych przypadkach szanse realizacji swoich wierzytelności.
Sąd Najwyższy rozstrzygnął ponadto, że przesłanki skargi pauliańskiej, w tym niewypłacalność dłużnika lub pogłębienie tej niewypłacalności, powinny istnieć w chwili zamknięcia rozprawy, a nie bezpośrednio po dokonaniu czynności. Ma to znaczenie przede wszystkim, gdy zaskarżona czynność nie doprowadziła do niezwłocznego pokrzywdzenia wierzycieli, ale wywołała taki skutek dopiero w dalszej perspektywie.
Uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 19 marca 2025 r. (sygn. akt III CZP 9/24)