Postanowieniem z 19 stycznia 2024 r., II CSKP 897/22, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone skargą kasacyjną postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie oddalające zażalenie powoda na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie o odrzuceniu pozwu na skutek uwzględnienia zarzutu zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 1 k.p.c.). Odnosząc się do podstaw skargi kasacyjnej, w których zarzucano m.in. naruszenie art. 1165 § 2 k.p.c. w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 EKPCz, Sąd Najwyższy przyjął, że obiektywna niemożność poniesienia kosztów, których wyłożenie jest konieczne do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, może pociągać za sobą niewykonalność zapisu na sąd polubowny w rozumieniu art. 1165 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że rezygnacja z rozstrzygnięcia sporu przez sąd państwowy jest wyrazem autonomii woli jednostki, autonomia ta jednak, ze względu na fundamentalną wagę prawa do sądu w demokratycznym państwie prawnym i jego konstytucyjne oraz prawnomiędzynarodowe umocowanie nie jest nieograniczona. Dokonując zapisu na sąd polubowny strony wyłączają rozpoznanie sprawy przez sąd w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, nie zrzekają się jednak ochrony sądowej w ogólności. Decydują się jedynie na wybór innego, dogodniejszego forum, które przy następczym udziale sądów państwowych może zapewnić im ochronę równoważną z możliwą do uzyskania przed sądem państwowym (por. art. 1212 k.p.c.).
Koszty postępowania mogą stanowić obiektywną barierę w dostępie do sądu, przy czym zależność ta odnosi się nie tylko do sądownictwa państwowego, lecz także arbitrażowego. Odrzucenie pozwu przez sąd państwowy w razie niemożności wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, której podłożem jest ubóstwo strony zapisu, byłoby równoznaczne z pozbawieniem sądowej ochrony prawnej w ogólności. Sytuację tę należy wykluczyć, mając na względzie charakter i rangę prawa do sądu, a także normatywny wzorzec i cel zapisu na sąd polubowny, który nie polega na rezygnacji z sądowej ochrony prawnej w ogólności, lecz zmierza do uzyskania jej w równoważnym kształcie przed sądem powołanym z mocy woli stron.
Niewykonalności zapisu na sąd polubowny nie można postrzegać jako prostego korelatu złej sytuacji majątkowej powoda, polegającej na niemożności poniesienia kosztów arbitrażu. Stwierdzenie niewykonalności zapisu powinno stanowić ultima ratio na wypadek, gdyby usunięcie bariery finansowej było niemożliwe w postępowaniu przed sądem polubownym przy zastosowaniu rozwiązań regulaminowych łagodzących ciężar wyłożenia kosztów arbitrażu, jeżeli takie są dostępne, względnie – przy udziale strony przeciwnej, która może zadeklarować wyłożenie kosztów niezbędnych do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania arbitrażowego.