WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
22 stycznia 2025 r.
Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Roman Trzaskowski
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym 22 stycznia 2025 r. w Warszawie
skargi kasacyjnej […] spółki akcyjnej w W.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie
z 8 grudnia 2021 r., I ACa 621/21,
w sprawie z powództwa A. N.
przeciwko […] spółce akcyjnej w W.
o ustalenie,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej na rzecz powódki tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego
8 100,00 (osiem tysięcy sto) zł z odsetkami w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego za czas po upływie tygodnia od dnia doręczenia pozwanej odpisu wyroku do dnia zapłaty.
Grzegorz Misiurek Marta Romańska Roman Trzaskowski
(A.T.)
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z 22 czerwca 2021 r. ustalił, że umowa kredytu hipotecznego dla osób fizycznych […], waloryzowanego kursem CHF, zawarta […] przez powódkę A. N. ([…]) z […] S.A. w W.
([…]) jest nieważna (pkt I) i orzekł o kosztach procesu (pkt II).
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego i orzekł o kosztach procesu za instancje odwoławczą, podzielając w całej rozciągłości przyjęte za podstawę rozstrzygnięcia ustalenia faktyczne. Dokonując i ich ocenę prawnej wskazał,
że postanowienia umowy regulujące mechanizm indeksacji, przewidujące przeliczenie kwoty wypłaconego kredytu w PLN według kursu kupna CHF,
zaś wysokości rat kapitałowo-odsetkowych zgodnie z kursem sprzedaży CHF - określonych w tabelach kursowych Banku - miały charakter abuzywny. Nie były
one indywidualnie uzgodnione, zostały sformułowane w sposób niejednoznaczny, kształtujący prawa i obowiązki powódki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami
i rażąco naruszający jej interesy Nie precyzowały w sposobu jasny terminów
i podstaw ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego określono
m.in. kwota kredytu oraz raty kapitałowo-odsetkowe. Bank, będący profesjonalistą, nie wywiązał się należycie z ciążącego na nim obowiązku informacyjnego wobec powódki – konsumenta. Zaniechał ujawnienia pełnych i rzetelnych informacji
o zmianach kursu waluty waloryzacyjnej na przestrzeni dłuższego okresu poprzedzającego zawarcie umowy. Nie wyjaśnił, jak - przy możliwym maksymalnym kursie tej waluty - mogą kształtować się zobowiązania powódki, w szczególności wysokość miesięcznych rat oraz salda. Powódka nie została również właściwie poinformowana o rzeczywistym ryzyku walutowym związanym z zawartą umową.
Jej treść została ukształtowana w sposób pozwalający stronie silniejszej (Bankowi) na jednostronnego określenie wysokości kwoty kredytu
i rat kapitałowo–odsetkowych. Klauzule określające mechanizm indeksacji, zawarte w […] stanowiącego jej integralna część regulaminu mają charakter abuzywny w rozumieniu art. 3851 k.c.
a ich wyeliminowanie wyłącza możliwość utrzymania umowy.
Sąd Apelacyjny uznał, że powódka ma interes prawny w domaganiu się ustalenia nieważności umowy; ustalenie to usunie stan niepewności w stosunkach między stronami i określi ich sytuację prawną w sposób jednoznaczny.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie określonej
w art. 3983 § 1 pkt 1 k.p.c., pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i oddalenie powództwa w całości, ewentualnie o uchylenie tego orzeczenia oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sadowi do ponownego rozpoznania, bądź tez o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego
i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Zarzuciła naruszenie: art. 3851 § 1 k.c. w związku z art. 4 ust. 3 dyrektywy 93/13; art. 3851 § 1 zdanie drugie k.c. w związku z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13;
art. 69 ust.3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 1997 r.,
Nr 140, poz. 939 ze zm.; dalej: „Pr. bank”); art. 65 k.c. i art. 358 § 2 k.c. w związku
z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz art. 189 k.p.c.
Powódka w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty podniesione w tramach podstawy kasacyjnej naruszenia prawa materialnego należało uznać za bezzasadne.
Sąd Apelacyjny, dokonując oceny postanowień umowy kredytu zawartej przez strony pod kątem ich abuzywności, zaaprobował ustalenia i wnioski Sądu pierwszej instancji istotne z punktu widzenia tej oceny. Wynika z nich jednoznacznie, że treść postanowień umowy dotyczących waloryzacji kredytu kursem CHF,
w tym postanowień określających przeliczanie kursów walut zgodnie z tabelą kursów Banku, nie były przedmiotem negocjacji i uzgodnień między stronami. Przedstawiciele pozwanej nie wyjaśnili powódce (konsumentowi) w sposób rzetelny mechanizmu waloryzacji. Nie przedstawili jej, w jaki sposób wzrost kursu
CHF w stosunku do kursu PLN może wpłynąć na wysokość kapitału kredytu i rat jego spłaty oraz jak może ona zabezpieczyć się przez negatywnymi skutkami takiej zmiany. Bank posłużył się gotowym wzorce umownym. Powódka złożyła oświadczenie o świadomości ryzyka walutowego, gdyż było to warunkiem zawarcia umowy; nie miała jednak wpływu na jego treść i nie rozumiała w pełni jego znaczenia. Klauzule indeksacyjne nie zostały sformułowane w sposób prosty i zrozumiały, umożliwiający oszacowanie wynikających z nich konsekwencji ekonomicznych,
w szczególności całkowitego kosztu kredytu; kształtowały prawa i obowiązki powódki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jej interesy, gdyż pozostawiały pozwanej pełną swobodę w ustalaniu kursy waluty, wpływającego
w sposób istotny na całkowity koszt kredytu.
Skarżąca podniosła, że Sąd Apelacyjny, wyrażając powyższą ocenę, naruszył wskazane w skardze przepisy prawa materialnego. Zarzuty te nie mogły odnieść zamierzonego skutku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego obecnie nie budzi wątpliwości,
że klauzule przeliczeniowe zastrzeżone w umowie kredytu indeksowanego
lub denominowanego do waluty obcej określają główne świadczenie kredytobiorcy (zob. m.in. wyroki: z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18; z 30 września 2020 r.,
I CSK 556/18; z 13 kwietnia 2022 r. II CSKP 15/22; z 11 maja 2022 r.,
II CSKP 285/22 i z 20 maja 2022 r., II CSKP 15/22 – nie publ.). Stanowisko
to uwzględnia orzecznictwo TSUE (zob. m.in. wyroki: z 20 września 2017 r.,
C-186/16; z 20 września 2018 r., C-51/17; z 14 marca 2019 r., C-118/17
i z 3 października 2019 r., C-260/18). Jego aprobata nie może być uznana za przejaw naruszenia wskazanych przez skarżącą przepisów prawa materialnego.
Z motywów zaskarżonego wyroku wynika wyraźnie, że postanowienia kształtujące mechanizm waloryzacji, w tym określające ryzyko walutowe oraz kursowe nie były sformułowane w sposób jasny i zrozumiały, w związku z czym zostały poddane kontroli pod kątem abuzywności i ocenione jako nieuzgodnione indywidualnie oraz wprowadzające rażącą dysproporcję praw i obowiązków kontraktowych na niekorzyść powodów. Przesłanki tej oceny zostały rozważone
z uwzględnieniem – istotnych dla jej prawidłowego przeprowadzenia - kryteriów wypracowanych w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz TSUE. Ocena ta została wyrażona w związku z twierdzeniem skarżącej, że klauzule przeliczeniowe zawarte w umowie kredytu nie określają głównych świadczenia stron. Skarżąca nie wykazała, że kontrola abuzywności tych klauzul - w istocie określających główne świadczenia stron – powinna uwzględniać inne przesłanki niż dostrzeżone przez Sąd Apelacyjny. Nie podniosła również argumentów podważających skutecznie wyprowadzonego
z tej kontroli wniosku, że sporne klauzule nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Wbrew jej zapatrywaniu, ocena ta była wynikiem rozważenia postanowień umownych kształtujących tę klauzulę zarówno w aspekcie przejrzystości pod względem formalnym i gramatycznym, jak i w kontekście możliwości oddziaływania na świadomość konsumenta następstw ekonomicznych ich zastosowania. Poniesione przez skarżącą zarzuty nie mogły zatem usprawiedliwiać odmiennego – wadliwego – założenia, na którym oparte zostały zarzuty naruszenia prawa materialnego.
Niedozwolone postanowienia umowne są od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na to postanowienie, przywracając
mu skuteczność z mocą wsteczną. W sprawie niniejszej powódka zgody takiej
nie wyraziła; przeciwnie, sprzeciwiła się przyjęciu takiego rozwiązania.
W orzecznictwie wskazuje się, że wyeliminowanie niedozwolonych klauzul kształtujących mechanizm indeksacji i uznanie za wiążące pozostałych postanowień umowy prowadziłoby do przekształcenia kredytu złotowego indeksowanego
lub denominowanego do waluty obcej w zwykły kredyt złotowy, jednak oprocentowany według stawki powiązanej ze stawką LIBOR, a więc tak daleko idącej zmiany umowy kredytu, że stałaby się ona umową o odmiennej istocie i charakterze. Podkreśla się przy tym, że w rozważanym przypadku zastosowanie w umowie kredytu złotowego oprocentowania według stawki LIBOR byłoby sprzeczne z naturą stosunku prawnego zawiązanego przez strony. Skoro zaś po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony
nie jest możliwe, to nie można uznać, że strony pozostają związane umowa
w pozostałej części. W takiej sytuacji zachodzi podstawa do stwierdzenia nieważności umowy kredytu (zob. m.in. uchwały Sądu Najwyższego:
z 16 lutego 2012 r., III CZP 11/20, OSNC 2021, nr 6, poz. 40 oraz z 7 maja 2021 r. – zasada prawna - III CZP 6/21, OSNC 2021, nr 9 poz. 56, oraz wyroki Sądu Najwyższego: z 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, OSNC 2016, nr 11, poz. 134;
z 13 kwietnia 2022 r., II CSKP 15/22 i z 10 maja 2022 r., II CSKP 285/22 - nie publ).
Możliwości usunięcia luki w umowie nie stwarza art. 358 § 2 k.c., wprowadzony do Kodeksu cywilnego z dniem 24 stycznia 2009 r. ustawą
z dnia 23 października 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Prawo dewizowe; Dz.U. z 2008 r., Nr 228, poz. 1506), a więc po zawarciu przez strony umowy. Oceny, czy postanowienie umowne jest niedozwolone dokonuje
się według stanu z chwili zawarcia umowy (zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17). Sankcje stanowiące konsekwencje abuzywności postanowień umownych działają ze skutkiem ex tunc,
co oznacza, że zdarzenia o charakterze następczym w stosunku do chwili zawarcia umowy zawierającej klauzule abuzywne pozostają bez znaczenia dla takiego charakteru tych postanowień umownych (wyjątek stanowi wola konsumenta). Wypada też zauważyć, że obowiązanie wynikające z umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej jest wyrażone w złotych polskich; waluta obca stanowi w przypadku tej umowy jedynie miernik wartości zobowiązania zaciągniętego w walucie polskiej oraz świadczeń spełnianych przez kredytobiorcę w walucie polskiej. Tymczasem
art. 358 § 2 k.c. - co wynika jednoznacznie z treści art. 358 § 1 k.c. - odnosi
się do zobowiązań wyrażonych w walucie obcej. Nie ulega też wątpliwości,
że zamiarem pozwanej nie było stosowanie kursu średniego NBP lecz kursów
z własnych tabel, zapewniających wyższy zysk ze spreadu walutowego.
Wejście w życie tzw. ustawy antyspreadowej, którą w art. 69 Pr. dodano ustęp 3, nie wpłynęło na ocenę abuzywności postanowień umów kredytu zawartych wcześniej i konsekwencji prawnych wynikających z tej oceny (zob. m. in. wyroki Sądu Najwyższego: z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, OSNC ZD 2021, nr B,
poz. 20; z 10 maja 2022 r., II CSKP 285/22 i z 28 października 2022 r.,
II CSKP 894/22 - nie publ.).
W orzecznictwie TSUE zostało wyjaśniane, że sądy krajowe są uprawnione do eliminowania z umowy niedozwolonych postanowień umownych, jednak
bez możliwości dokonywania ich redukcji utrzymującej lub zastąpienia innymi postanowieniami (zob. wyroki: z 14 czerwca 2012 r., C-618/10; z 6 marca 2019 r.,
C- 0 i C-197/17 oraz z 30 maja 2013 r., C-488/11).
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącej, Sąd Apelacyjny nie naruszył również art. 189 k.p.c. Mimo istnienia prawa do zażądania spełnienia świadczenia (wytoczenia powództwa o świadczenie) lub skorzystania z innego środka ochrony prawnej (np. powództwa o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego) interes prawny w zgłoszeniu ustalenia prawa lub stosunku prawnego istnieje, jeżeli wyrok uwzględniający żądanie świadczenia nie zapewnia pełnej ochrony prawnej dłużnikowi (zob. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 17 kwietnia 2015 r.,
III CSK 226/14, nie publ.). Jeżeli w sporze o świadczenie nie może dojść
do rozstrzygnięcia o wszystkich uprawnieniach istotnych z perspektywy ochrony sfery prawnej powoda (wyrok nie będzie wyczerpywał wszystkich płaszczyzn istniejącego sporu objętego stosunkiem prawnym, którego dotyczy żądanie ustalenia), to należy przyjąć, że powód ma interes prawny w rozumieniu
art. 189 k.p.c. w zgłoszeniu żądania ustalenia. Na takim – trafnym - założeniu oparł się Sąd Apelacyjny.
Zawarta pomiędzy stronami umowa kredytu zmierzała do związania stron długoterminowym stosunkiem prawnym, w którym przewidziano takie wzajemne uprawnienia i obowiązki, które nie zostały dotychczas w całości zrealizowane,
w tym uprawnienia i obowiązki odnoszące się do zabezpieczenia sytuacji prawnej stron. Orzeczenie ustalające w takim przypadku znosi wątpliwości stron
co do skuteczności umowy i zapobiega dalszym sporom o mogące wynikać
z niej roszczenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.
Grzegorz Misiurek Marta Romańska Roman Trzaskowski
(A.T.)
[a.ł]