Sygn. akt V CSK 363/16

POSTANOWIENIE

Dnia 30 marca 2017 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
‎SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
‎SSN Kazimierz Zawada

Protokolant Ewa Zawisza

w sprawie z wniosku K.S.
‎przy uczestnictwie […]
‎o stwierdzenie nabycia spadku,
‎po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 marca 2017 r.,
‎skargi kasacyjnej Prokuratora Generalnego

od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
‎z dnia 25 czerwca 2015 r., sygn. akt IV Ca …/15,

oddala skargę kasacyjną.

UZASADNIENIE

Sąd Rejonowy w K. w sprawie z wniosku K.S. postanowieniem z dnia 12 sierpnia 2014 r. stwierdził, że spadek po R.D. nabyli na podstawie ustawy synowie: Ł. D., D. D., Z. D., M. D. oraz R. D. - każdy w 1/5 części.

Sąd Rejonowy ustalił, że R. D. zmarł w dniu 24 listopada 2009 r. w K., gdzie ostatnio stale zamieszkiwał. W chwili śmierci był rozwiedziony. Spadkodawca miał pięciu synów: Ł., D., Z., M. i R. Spadkodawca nie miał innych dzieci i nie pozostawił testamentu. Wcześniej  dwukrotnie składano wnioski o stwierdzenie nabycia spadku spadkodawcy, oba jednak zostały zwrócone w związku z nieuzupełnieniem ich  braków formalnych. Nie  dokonano także notarialnego poświadczenia dziedziczenia. Spadkobiercy ustawowi nie zostali uznani za niegodnych dziedziczenia, nie składali oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nie   zostali ubezwłasnowolnieni oraz nie zachodzą podstawy do ubezwłasnowolnienia całkowitego któregokolwiek z nich.

Uczestnik M. D. wniósł apelację od postanowienia Sądu Rejonowego. Zarzucił, że Sąd Rejonowy nie ustalił, czy uczestnicy M. D. i R. D. zostali ubezwłasnowolnieni, nie żądał złożenia dokumentów potwierdzających masę spadkową, przyjął wypis z księgi wieczystej i nie udostępnił go uczestnikom na rozprawie. Wskazał, że w protokole rozprawy wymieniono akta spraw o sygn. II Ns …/10 i II Ns …/10, które nie są znane uczestnikowi. Zakwestionował legitymację wnioskodawczyni, która nie miała interesu prawnego do złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Zarzucił, że po złożeniu wniosku o wyłączeniu sędziego, wnioskodawczyni i jej syn nadal rozmawiali z  sędzią, a powinni opuścić salę rozpraw. Stwierdził, że sąd nie dopuścił do złożenia oświadczenia o odmowie przyjęcia spadku i nie ustalił, czy przedmiotem postępowania sądowego było to samo gospodarstwo rolne, które jest przedmiotem sprawy toczącej się przed Sądem Rejonowym w Ż..

Sąd Okręgowy w K. w związku z zarzutami podniesionymi apelacji  zwrócił się do Sądu Rejonowego w K. o przedstawienie akt w sprawach II Ns …/10 oraz II Ns ../10 oraz do Sądu Rejonowego w Ż. o przedstawienie akt w sprawie II Ns …/08. Ustalił też, że  uczestnicy postępowania nie zostali ubezwłasnowolnieni.

Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 25 czerwca 2015 r. oddalił apelację. Podkreślił, że we wcześniejszych postępowaniach o stwierdzenie nabycia spadku po R.D. w sprawach o sygn. akt II Ns …/10 i II Ns …/10 wnioski zostały zwrócone wobec nieuzupełnienia braków formalnych. Przyjął, że w protokole rozprawy z dnia 12 sierpnia 2015 r. omyłkowo wpisano sygnatury akt innych spraw (II Ns …/10 i II Ns …/10), jednak błędny wpis nie miał wpływu na rozstrzygnięcie. Uznał, że Sąd Rejonowy, odbierając zapewnienie spadkowe od uczestnika M. D. i przyjmując wyjaśnienia jego pełnomocnika H. D., ustalił okoliczności istotne do rozstrzygnięcia sprawy, w tym kwestię, czy uczestnicy postępowania są ubezwłasnowolnieni lub istnieją przesłanki do ich ubezwłasnowolnienia. Sąd Okręgowy dokonał również ustaleń w tej kwestii i stwierdził, że uczestnicy nie zostali ubezwłasnowolnieni. Zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd Rejonowy nie miał obowiązku ustalania masy  spadkowej, w tym ewentualnego gospodarstwa rolnego mającego, ze względu na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99 (Dz.U. Nr 11, poz. 91), który z dniem 14 lutego 2001 r. przywrócił ogólne reguły dziedziczenia gospodarstw rolnych. Sąd Okręgowy stwierdził, że zgłoszenie wniosku o wyłączenie sędziego w trakcie odczytywania sentencji postanowienia kończącego sprawę nie mogło mieć wpływu na przebieg postępowania i nie doszło  do naruszenia art. 50 § 3 k.p.c. Wskazał, że wnioskodawczyni (siostra spadkodawcy i ciotka spadkobierców) mogła wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po R.D., miała w tym bowiem interes, gdyż chwili złożenia wniosku toczyło się postępowanie przed Sądem Rejonowym w Ż. o  sygn. akt II Ns …/08 dotyczące stwierdzenia nabycia spadku po matce wnioskodawczyni - . D., w toku którego zmarł brat wnioskodawczyni – R. D., przez co postępowanie zostało zawieszone do czasu ustalenia jego spadkobierców. Zdaniem Sądu Okręgowego, bezzasadne jest twierdzenie uczestnika, że Sąd Rejonowy nie dopuścił do złożenia oświadczeń o odrzuceniu spadku. Wskazał, że uczestnicy zostali prawidłowo zawiadomieni o terminie rozprawy przed Sądem Rejonowym, zostali wezwani do osobistego stawiennictwa i poinformowani, że oświadczenia o odrzuceniu spadku zawarte w pismach procesowych są nieskuteczne oraz pouczeni, iż jeżeli chcą złożyć oświadczenia w tym zakresie, powinni stawić się na rozprawę. Tymczasem stawił się jedynie M. D., który nie złożył wymienionego oświadczenia. Wprawdzie w toku postępowania apelacyjnego złożył on wniosek w kwestii uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenie oświadczenia o odrzuceniu albo przyjęciu spadku, jednakże ten wniosek nie wyłączał rozstrzygnięcia sprawy i podlega rozpoznaniu w odrębnym postępowaniu, zgodnie z art. 690 § 2 k.p.c.

Prokurator Generalny wniósł skargę kasacyjną, zaskarżając postanowienie Sądu Okręgowego w całości i zarzucając naruszenie przepisów postępowania, mianowicie art. 5 w związku z art. 212 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 i 2 w związku z art. 386 § 4 k.p.c., art. 382 w związku art. 378 § 2 w związku z art. 5 i art. 212 § 2 k.p.c. oraz art. 670 w związku z art. 671 § 1 w związku z art. 378 § 1, art. 382 i art. 391 § 1 w związku z art. 232 zd. 2 i art. 244 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 5 k.p.c. w związku  z art. 212 § 2 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 i § 2 k.p.c. w związku z art. 386  § 4 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. w związku art. 378 § 2 k.p.c. w związku z art. 5 k.p.c. i art. 212 § 2 k.p.c. wiążą się z nieporadnością, znacznym  prawdopodobieństwem dysfunkcji psychicznych lub upośledzenia funkcji intelektualnych, uniemożliwiających lub znacznie utrudniających zrozumienie istoty  sprawy przez uczestnika postępowania M. D. , jego pełnomocnika H. D. (matkę) oraz pozostałych uczestników (braci). Sprowadzają się one  do niezwrócenia uczestnikowi postępowania M. D. i jego pełnomocnikowi H. D. uwagi na celowość ustanowienia pełnomocnika, dopuszczenia możliwości występowania M. D. i jego braci w  charakterze uczestników postępowania choć okoliczności sprawy znane już Sądowi odwoławczemu mimo wątpliwości co do tego, czy  mogą  oni samodzielnie występować w takim charakterze oraz na nierozpoznaniu apelacji na rzecz braci uczestnika postępowania M. D. .

Zarzut naruszenia art. 378 § 2 k.p.c. nie ma znaczenia w razie oddalenia apelacji M. D., nie byłoby bowiem możliwe w tej sytuacji uchylenie lub zmiana postanowienia przez Sąd drugiej instancji na korzyść pozostałych uczestników (zob. wyrok Sadu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1972 r., II CR 606/71, OSPiKA 1973, nr 6, poz. 121; postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., II CZ 17/06, niepubl.).

Poza tym skarżący nie wykazał, w jaki sposób konkretnie zarzucane Sądowi Okręgowemu uchybienia (zwłaszcza dotyczące naruszenia art. 5 i 212 § 2 k.p.c.) mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, ale ograniczył się do stwierdzenia, że nieporadność uczestników zawsze wywiera istotny wpływ na wynik sprawy. Należy w związku z tym podkreślić, że nabycie spadku jest uzależnione od woli  spadkobiercy w tym znaczeniu, że może on przyjąć spadek również z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w spisie inwentarza stanu czynnego spadku (art. 1012, 1031 § 2 k.c.), bądź też - ze skutkiem, jak gdyby nie dożył chwili otwarcia spadku (art. 925, 1020 k.c.) - odrzucić spadek (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 1991 r., III CZP 75/90, OSNC 1991, nr 5-6, poz. 68).

W niniejszej sprawie M. D. i R. D. dnia 22 marca 2010 r., a następnie M. D. dnia 25 października 2014 r. wnosili o stwierdzenie nabycia spadku po R.D., jednakże oba wnioski zostały zwrócone ze względu na nieuzupełnienie ich braków formalnych. Następnie, już po wniesieniu dnia 10 marca 2014 r. przez K S. wniosku o stwierdzenie nabycia spadku po R.D., wszyscy uczestnicy dwoma pismami z dnia 26 maja 2014 r. oświadczyli, że „zrzekają się spadku po ojcu” i „nie przyjmują i odmawiają spadek po B. D. (babci)”. Oświadczenia te były złożone z naruszeniem przepisów o formie (art. 1018 § 3 k.c.) i znacznie po upływie terminu sześciu miesięcy (art. 1015 § 1 k.c.).

W tej sytuacji uczestnicy dziedziczą po ojcu spadek z ustawy i nie jest jasne, co miałby w niniejszej sprawie zrobić ewentualny pełnomocnik profesjonalny. Z  akt tej sprawy wynika, że zmarły R. D. nie miał żadnego majątku, miał natomiast 400 000 zł długów alimentacyjnych. W tym jednak zakresie wierzycielami byli uczestnicy niniejszego postępowania. R. D. do chwili śmierci czynnie brał udział w postępowaniu o nabycie spadku po swojej matce B. D.. W skład tego spadku wchodzi m.in. gospodarstwo rolne. Z tego względu dziedziczenie z ustawy uczestników postępowania po ojcu może okazać się dla nich korzystne.

Zarzut naruszenia art. 670 w związku z art. 671 § 1 w związku z art. 378 § 1, art. 382 i art. 391 § 1 w związku z art. 232 zd. 2 k.p.c. i art. 244 § 1 k.p.c. odnosi się do uwzględnienia przez Sąd drugiej instancji zapewnienia spadkowego złożonego przez M. D. jako jedynego i wiarygodnego źródła wiedzy co do kręgu spadkobierców ustawowych, choć z materiału przedstawionego sądowi, a to kopii orzeczenia o stopniu niepełnosprawności strony wynika, iż jest on osobą niepełnosprawną intelektualnie w stopniu znacznym, a Sąd, nie przedłużając postępowania, mógł i powinien uzupełnić postępowanie o dowód z aktu małżeństwa R. D. i H. D. ze wzmianką o rozwodzie lub odpis wyroku rozwodowego, a co w konsekwencji mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Zarzut ten jest nietrafny. Po pierwsze, ze znajdującego się w aktach sprawy i dołączonego do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku skróconego odpisu aktu zgonu R. D. wynika, że był on rozwiedziony. Po drugie, jego była żona H, D. czynnie uczestniczyła w postępowaniu jako pełnomocnik M. D. Po trzecie, według dokonanych ustaleń faktycznych brak testamentu oraz krąg spadkobierców ustawowych R. D. nie budzą żadnych wątpliwości.

Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c. orzekł, jak w sentencji.

jw

kc