Sygn. akt IV KK 693/19

POSTANOWIENIE

Dnia 26 lutego 2021 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Barbara Skoczkowska (przewodniczący)
‎SSN Małgorzata Wąsek-Wiaderek
‎SSN Paweł Wiliński (sprawozdawca)

Protokolant Małgorzata Sobieszczańska

przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Małgorzaty Kozłowskiej,
‎w sprawie Z. P.
‎wnioskodawcy o zadośćuczynienie
‎po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
‎w dniu 26 lutego 2021 r.,
‎kasacji, wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy
‎od wyroku Sądu Apelacyjnego w (…)
‎z dnia 21 lutego 2019 r., sygn. akt II AKa (…),
‎utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w T.
‎z dnia 28 marca 2018 r., sygn. akt II Ko (…),

oddala kasację jako oczywiście bezzasadną oraz zwalnia wnioskodawcę Z.P. od ponoszenia kosztów sądowych postępowania kasacyjnego obciążając nimi Skarb Państwa.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 28 marca 2018 r., sygn. II Ko (…), Sąd Okręgowy w T. oddalił wniosek Z. P. o zasądzenie od Skarbu Państwa na jego rzecz kwoty 25.000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynikłą z wykonania środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania stosowanego w sprawie Sądu Rejonowego w B. , sygn. akt II K (…).

Po rozpoznaniu apelacji pełnomocnika wnioskodawcy Sąd Apelacyjny w (…) wyrokiem z dnia 12 lipca 2018 r., sygn. akt II AKa (…), uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania.

W wyniku rozpoznania skargi prokuratora na powyższe orzeczenie Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 14 listopada 2018 r., sygn. akt IV KS 19/18, uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w (…) do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.

Wyrokiem z dnia 21 lutego 2019 r., sygn. akt AKa (…), Sąd Apelacyjny w (…) utrzymał w mocy wyrok Sądu Okręgowego w T. z 28 marca 2018 r., sygn. akt II Ko (…)

Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego w (…) wniósł pełnomocnik wnioskodawcy, podnosząc zarzut rażącego naruszenia prawa „w postaci obrazy prawa materialnego, mający istotny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, a to art. 552 § 4 k.p.k., poprzez jego niewłaściwą wykładnię, tj. uznanie, iż zastosowane względem wnioskodawcy tymczasowe aresztowanie nie jest niewątpliwie niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w rozumieniu ww. przepisu.”

Podnosząc powyższe, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości.

W odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Regionalnej w […]. wniósł o jej oddalenie jako bezzasadnej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja okazała się oczywiście bezzasadna, o czym przesądził zakres podniesionych w niej zarzutów. Jednocześnie jednak zachodzą w niniejszej sprawie przesłanki przemawiające w ocenie Sądu Najwyższego za sporządzeniem pisemnych motywów rozstrzygnięcia.

Skarżący podnosi, że orzekający w sprawie Sąd Apelacyjny w (…) dopuścił się rażącego naruszenia przepisów prawa materialnego, precyzując, że chodzi o naruszenie art. 552 § 4 k.p.k. poprzez jego niewłaściwą wykładnię. W sposób oczywisty doszło tu zatem nie tylko do błędu w sposobie sfomułowania zarzutu, ale przede wszystkim do podniesienia zarzutu naruszenia przepisów, które nie były podstawą wydania zaskarżonego orzeczenia. Nie budzi wątpliwości, że wskazany przepis art. 552 § 4 k.p.k. nie jest przepisem prawa materialnego, lecz przepisem procesowym. Zatem jego naruszenie nawet potencjalnie nie może prowadzić do obrazy prawa materialnego – jak wskazano w zarzucie kasacji – lecz do ewentualnej obrazy prawa procesowego. Wskazana wadliwość w zakresie identyfikacji zarzucanego uchybienia nie przesądza jednak samoistnie o bezzasadności kasacji, albowiem znaczenie ma przede wszystkim istota podniesionego uchybienia. W tym jednak zakresie stwierdzić należy, że skarżący wskazuje na uchybienie, którego w zaistniałym w sprawie układzie procesowym nie mógł się dopuścić Sąd odwoławczy. Sąd Apelacyjny w (…) nie mógł obrazić przepisu art. 552 § 4 k.p.k. albowiem przepisu tego - w zakresie dokonywanej kontroli odwoławczej - nie stosował, nie był on także podstawą wydanego przez ten Sąd rozstrzygnięcia. Sąd Apelacyjny w (…) utrzymał w mocy wyrok Sądu I instancji. Przepis art. 552 § 4 k.p.k. był natomiast podstawą wyroku Sądu Okręgowego w T., który to Sąd oddalił wniosek skarżącego o zasądzenie zadośćuczynienia za stosowanie wobec niego tymczasowego aresztowania uznając, że nie doszło do realizacji przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu stosowania tymczasowego aresztowania wskazanych w art. 552 § 4 k.p.k. Tymczasem Sąd Apelacyjny, przeciwko orzeczeniu którego skierowana jest kasacja, rozpoznał wniesiony środek odwoławczy orzekając w granicach wniesionej apelacji i podniesionych w niej zarzutów, z uwzględnieniem obowiązków określających granice kontroli odwoławczej, a zatem dokonując kontroli zgodnie z wymogami określonymi m.in. w art. 433 § 2 k.p.k. oraz art. 457 § 3 k.p.k. Podstawą orzekania Sądu odwoławczego były zatem przepisy określające granice i zakres kontroli apelacyjnej, nie mógł nim być zaś wskazany w kasacji art. 552 § 4 k.p.k., a w konsekwencji Sąd Apelacyjny w (…) nie mógł go też w zaistniałym układzie procesowym obrazić. Przesądza to o oczywistej bezzasadności kasacji.

Niezależnie jednak od powyższego, nietrafne jest przedstawione w kasacji stanowisko skarżącego w zakresie wynikającej z art. 552 § 4 k.p.k. podstawy do uzyskania zadośćuczynienia za tymczasowe aresztowanie przez osobę, wobec której po rozpoznaniu stawianych jej w postępowaniu karnym zarzutów, w którym była tymczasowo aresztowana, umorzono to postępowanie z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowano środek zabezpieczający w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie. Wbrew stanowisku skarżącego, nie w każdym takim przypadku powstaje podstawa do uzyskania zadośćuczynienia z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania.

Rozpocząć należy od wskazania, że podstawa dochodzenia zadośćuczynienia z art. 552 § 4 k.p.k. za niesłuszne tymczasowe aresztowanie nie jest wprost związana z przesłankami zadośćuczynienia, o których mowa w art. 552 § 1 i 2 k.p.k., lecz ma charakter samoistny. Nie jest więc w tym zakresie wymagane wznowienie postępowania ani uwzględnienie kasacji - w wyniku których doszło do uniewinnienia, skazania na karę łagodniejszą, lecz stwierdzenie, że stosowanie tymczasowego aresztowania było niewątpliwie niesłuszne. Przesłankę tę określa samoistnie i w sposób korzystniejszy dla skarżącego (bo niezależny od wcześniejszego skorzystania z nadzwyczajnych środków odwoławczych) art. 552 § 4 k.p.k.

Powszechnie przyjmuje się, że tymczasowy areszt jest niewątpliwie niesłuszny w trzech grupach sytuacji. Po pierwsze wtedy, gdy został zastosowany z obrazą przepisów rozdziału 28 k.p.k. (zob. uchwala SN z 15 września 1999 r., I KZP 27/99), po drugie jeśli stosowanie tego środka było niezasadne oraz po trzecie, gdy pomimo przypisania osobie sprawstwa i winy nie została wobec niej orzeczona kara bezwzględnego pozbawienia wolności (zob. wyrok SN z 8 maja 2018 r., II KK 452/17 oraz D. Świecki, komentarz do art. 552 k.p.k., w: D. Świecki (red.) Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2020, s.827-829). Istotna z punktu widzenia niniejszej sprawy jest druga grupa sytuacji. Niezasadność stosowania tymczasowego aresztowania oceniana być musi z perspektywy zapadłego w sprawie rozstrzygnięcia. Tymczasowe aresztowanie okazuje się niezasadne, gdy ustalone zostanie, że oskarżony nie ponosi odpowiedzialności za zarzucony mu czyn i odpowiedzialności tej nie powinien był ponieść. Przyjmuje się w orzecznictwie, że dowodem tego jest zarówno wyrok uniewinniający jak też umorzenie postępowania karnego (zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008, s.1169-1170). U podstawy takiego stanowiska znajduje się trafne stwierdzenie, że w takiej sytuacji niesłuszność tymczasowego aresztowania wynika z faktu, że końcowe rozstrzygnięcie przesądza o braku potrzeby pozbawienia wolności oskarżonego (zob. J. Matras, komentarz do art. 552 k.p.k., w: K. Dudka (red.) Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2020, s. 1306). Konsekwencji takiej uprzedniej błędnej oceny nie może ponosić tymczasowo aresztowany. W zakresie, w jakim więc uniewinnienie i umorzenie nie stworzyło możliwości zaliczenia okresu stosowania tymczasowego aresztowania na poczet kary orzeczonej w innej sprawie bądź umożliwiło to tylko w części, powstaje podstawa dochodzenia roszczeń na podstawie art. 552 § 4 k.p.k.

Istotnym jest jednak podkreslić, że o ile w przypadku wyroku uniewinniającego chodzi o każdy taki wyrok, a przyczyna uniewinnienia nie ma znaczenia (zob. wyrok SN z 13 czerwca 2002 r., V KKN 125/2000), o tyle w przypadku umorzenia postępowania istnieje w tym zakresie wyjątek. Jest nim umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie, które samo w sobie nie przesądza o braku potrzeby pozbawienia wolności oskarżonego. W tym przypadku bowiem, odmiennie od pozostałych przyczyn umorzenia postępowania karnego, obowiązujące przepisy przesądzają o tym, że stosowane uprzednio tymczasowe aresztowanie nie staje się „niezasadne” w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. Związane jest to z treścią norm prawnych zawartych w przepisach art. 264 § 3 k.p.k. oraz art. 264 § 2a k.p.k., z których wynika możliwość stosowania tymczasowego aresztowania wobec osoby w stosunku do której umorzono postępowanie z powodu niepoczytalności sprawcy i orzeczono wobec niego środek w postaci umieszczenia w zakładzie zamkniętym. Przewidują one dopuszczalność utrzymania stosowanego wcześniej tymczasowego aresztowania albo jego zastosowania wobec niepoczytalnego sprawcy do czasu rozpoczęcia wykonywania środka i to mimo, że sprawa została rozstrzygnięta, a postępowanie umorzono z powodu niepoczytalności sprawcy. Powyższe z kolei przesądza o tym, że samo tymczasowe aresztowanie, o ile było stosowane do chwili umorzenia postępowania karnego z powodu niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego, nie staje się tylko z tego powodu (tj. umorzenia wobec niepoczytalności) niezasadne. Skoro bowiem tymczasowe aresztowanie po zakończeniu postępowania karnego pozostaje legalne i „zasadne” lub może być „zasadnie” stosowane (zob. postanowienie SN z 5 lipca 2012 r., V KK 354/11), to tym bardziej „zasadności” tej nie traci w odniesieniu do ewentualnego aresztu stosowanego przez wydaniem orzeczenia o umorzeniu i zastosowaniu środka zabezpieczającego. Zatem niewątpliwie dla przyjęcia, że tymczasowe aresztowanie było „niezasadne” kluczowe znaczenie ma wydanie rozstrzygnięcia przesądzającego o braku potrzeby pozbawienia oskarżonego wolności. Takiego charakteru nie ma umorzenie postępowania wobec niepoczytalnego sprawcy oraz zastosowanie środka w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie. Nie wyklucza to rzecz jasna możliwości dochodzenia i stwierdzenia podstaw do zadośćuczynienia i odszkodowania za tymczasowe aresztowanie przez osobę, wobec której umorzono postępowanie i zastosowano środek w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie leczniczym, jeżeli tymczasowe aresztowanie zastosowane zostało z obrazą przepisów rozdziału 28 k.p.k., w tym także już po umorzeniu postępowania - w razie naruszenia warunków wskazanych w art. 264 § 3 k.p.k.

Analiza stanu faktycznego sprawy oraz wydanych wobec skarżącego orzeczeń dotyczących stosowania w toku postępowania karnego środków, w szczególności tymczasowego aresztowania, jego podstaw oraz powodów przedłużania stosowania środka, w tym wskazywane także w orzeczeniach wydanych w niniejszej sprawie zachowanie skarżącego w toku postępowania karnego, a wreszcie czynione na podstawie opinii biegłych ustalenia dotyczące stanu zdrowia skarżącego nie pozwalają na stwierdzenie, by tymczasowe aresztowanie stosowane było z naruszeniem przepisów rozdz. 28 k.p.k., a zatem by z tego powodu było niesłuszne (zob. też postanowienie SN z 12 kwietnia 2010 r., V KK 308/09). W konsekwencji nie należy się wnioskodawcy zadośćuczynienie za tymczasowe aresztowanie stosowane w toku postępowania karnego w razie umorzenia postępowania wobec sprawcy niepoczytalnego i orzeczenia środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zakładzie zamkniętym, jeżeli zarówno w chwili zastosowania tymczasowego aresztowania jak też przez cały okres stosowania środka zachodziły podstawy do jego stosowania, a także przestrzegano pozostałych obowiązujących w tym zakresie, określonych w rozdziale 28 k.p.k., reguł.

Z uwagi na powyższe, Sąd Najwyższy orzekł jak sentencji.