Sygn. akt IV CSKP 12/21

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 października 2021 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Mariusz Łodko (przewodniczący, sprawozdawca)
‎SSN Marcin Łochowski
‎SSN Tomasz Szanciło

w sprawie z powództwa Zgromadzenia Sióstr [...] w P.
‎przeciwko Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa w W.

oraz Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Finansów i Wojewodę [...]
‎o nakazanie i zapłatę, ewentualnie o zapłatę,
‎po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 12 października 2021 r.,
‎dwóch skarg kasacyjnych pozwanych: Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa
‎w W.

oraz Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Finansów i Wojewodę [...]

od wyroku Sądu Apelacyjnego w [...]
‎z dnia 29 marca 2018 r., sygn. akt I ACa [...],

uchyla zaskarżony wyrok w punktach I, III i IV i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w [...] do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z 27 grudnia 2016 r. Sąd Okręgowy w E. oddalił powództwo Zgromadzenia Sióstr [...] w P. wniesione przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W. zasądził od pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa na rzecz powódki kwotę 10 359 300 zł, oddalił powództwo w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa w pozostałym zakresie oraz orzekł o kosztach procesu.

Wyrokiem z 29 marca 2018 r. Sąd Apelacyjny w [...] zmienił zaskarżony wyrok i nakazał Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa w W. przenieść na rzecz powódki własność oznaczonych geodezyjnie nieruchomości położonych we wsi M., gmina M.: nr [...]/26 o powierzchni 4,4920 ha, nr [...]/27 o powierzchni 3,2502 ha, nr [...] o powierzchni 2,9509 ha, nr [...]3 o powierzchni 40,2447 ha oraz położonych we wsi K., gmina M.: nr [...]9/1 o powierzchni 47,6600 ha, nr [...]/3 o powierzchni 27,3000 ha – wszystkie o łącznej powierzchni 125,8978 ha i wartości 3 869 000 zł, zasądził od pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Finansów na rzecz powódki kwotę 4 426 551,20 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty, odrzucił apelację powódki w całości, oddalił apelację pozwanego w pozostałym zakresie i orzekł o kosztach procesu.

Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
‎z których wynika, że Zgromadzenie Sióstr [...] w P. było właścicielem nieruchomości oznaczonych geodezyjnie: nr [...]6 o powierzchni 2 387 m², nr [...]7 o powierzchni 1 987 m², nr [...]8 o powierzchni 1 175 m², nr [...]9 o powierzchni 1 237 m², nr [...]-a i nr [...] o łącznej powierzchni 12 4920 ha, nr 2[...] o powierzchni 8 1597 ha. Na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. Nr 9, poz. 87 ze zm., dalej: „ustawa z marca 1950 r." lub „u.p.d.m.r.”) Państwo przejęło nieruchomości ziemskie powódki o powierzchni 20,97 ha, w tym siedlisko i podwórze wraz z placem, sady i ogrody oraz grunty orne o powierzchni 18,04 ha. Przejęta nieruchomość zabudowana była murowanym, piętrowym budynkiem mieszkalnym, murowanym budynkiem gospodarczym, szklarnią, murowaną chlewnią i drewnianymi stodołami. Zasadzonych było 200 sztuk drzew owocowych w wieku od 4 do 10 lat. Na dzień 5 grudnia 1959 r. użytki rolne wykorzystywane były na cele produkcji rolnej w postaci uprawy warzyw, owoców i kwiatów dla potrzeb własnych Zgromadzenia oraz prowadzonego przez Zgromadzenie domu opieki dla osób dorosłych. Z przejętej nieruchomości nie wyłączono od przejęcia miejsc przeznaczonych do wykonywania kultu religijnego, jak również budynku mieszkalnego stanowiącego siedzibę klasztoru. Nie wydzielono (nie poręczono) gospodarstwa rolnego proboszcza w rozumieniu art. 1 ust. 2 i art. 4 ust. 2 u.p.d.m.r., nie wyłączono od przejęcia na własność Państwa gospodarstwa domowego do 5 ha związanego bezpośrednio z terenem domu zgromadzenia zakonnego, jak to postulował Protokół wspólnej komisji Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Episkopatu Polski w związku z zawartym 14 kwietnia 1950 r. porozumieniem między przedstawicielami Rządu Rzeczpospolitej Polskiej i Episkopatu Polski. Z przejętej na własność Państwa nieruchomości wydzielono jedynie i pozostawiono w użytkowaniu powódki: siedlisko pomiędzy ulicami O. i Ś. o powierzchni 1,01 ha, część gruntu położoną na północ od ulicy O. o powierzchni 1,92 ha i część działki oznaczonej nr 2[...] o powierzchni 2,07 ha - łącznie 5 ha - zabudowane budynkiem mieszkalnym z siedzibą klasztoru i budynkami gospodarczymi.

Decyzją z 14 stycznia 1986 r. Dyrektor Urzędu Wojewódzkiego w O. - Wydziału do Spraw Wyznań orzekł, że nieruchomość położona w P. przy ul. Ś., składająca się z działek: nr [...]4/1 o powierzchni 0,8850 ha (dawne działki: nr [...]9 o pow. 0,1237 ha, nr [...]8 o pow. 0,1175 ha, nr [...]7 o pow. 0,1987 ha i część działek nr [...]5 i [...]6 o łącznej powierzchni 0,5385 ha); nr [...]5 o powierzchni 0,1523 ha (poprzednio cześć działek nr [...]5 i [...]6 o łącznej powierzchni 0,1523 ha) stanowi własność Zgromadzenia, gdyż nie podlegała przejęciu przez Państwo zgodnie z art. 2 ust. 2 u.p.d.m.r. (pkt I); nieruchomość położona w P. przy ul. Ś., składająca się z działki nr 1[...]0 o powierzchni 1,9173 ha (dawny numer [...]-a, z której utworzono działkę nr 1[...] o pow. 0,2504 ha) uznana została za nieruchomość ziemską związku wyznaniowego i stwierdzono przejście jej własności na rzecz Skarbu Państwa z dniem 23 marca 1950 r. (pkt II); nieruchomość położoną w P. przy ul. Ś., składająca się z działki nr 1[...]0 o powierzchni 1,9173 ha, pozostawiono w bezterminowym, bezpłatnym użytkowaniu Zgromadzenia Sióstr [...] w P., zgodnie z pkt 2 lit. „c” aneksu do Protokołu Wspólnej Komisji Rządu RP i Episkopatu z 14 kwietnia 1950 r. (pkt III). Decyzją z 23 czerwca 1986 r. Dyrektor Urzędu do Spraw Wyznań utrzymał w mocy zaskarżoną przez Zgromadzenie w zakresie punktu II i III decyzję z 14 stycznia 1986 r. Z dniem 23 maja 1989 r. nieruchomość położona w P. przy ul. Ś., składająca się z działki nr 1[...]0 o powierzchni 1,9173 ha z mocy prawa stała się własnością powódki.

W dniu 2 października 1990 r. wpłynął do Komisji Majątkowej wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego i przywrócenie Zgromadzeniu Sióstr [...] w P. prawa własności nieruchomości położonej w P. przy ul. Ś. i O. o łącznej powierzchni 18,0154 ha. Wniosek podpisała F.B. - siostra przełożona wnioskującego. Pismem z 31 stycznia 1992 r. doprecyzowano, że wnioskodawcą jest Zgromadzenie Sióstr [...] w P. przy ul. Ś., natomiast jako organ nadrzędny wskazano Siostrę Wizytatorkę Prowincji […] Zgromadzenia Sióstr […] w W.. Zażądano przyznania odszkodowania za utraconą nieruchomość o łącznej powierzchni 18,0154 ha, ewentualnie przyznania nieruchomości zamiennej (art. 61 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 1169 ze zm., aktualnie: t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 1347, dalej: „u.s.p.k.k” lub „ustawa z 1989 r.”). Pismo z 31 stycznia 1992 r. również podpisała F.B.. Zarządzeniem z 17 lutego 1992 r. Komisja Majątkowa zawiadomiła o wszczęciu postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia powódce własności nieruchomości. Nieruchomościami powódki objętymi postępowaniem regulacyjnym władał początkowo Skarbu Państwa, a następnie osoby trzecie. Komisja Majątkowa poinformowała powódkę pismem z 28 lutego 2011 r., że jej wniosek o przeprowadzenie postępowania regulacyjnego nie zostanie rozpoznany. Powódka w dniu 15 lipca 2011 r. wniosła pozew do sądu o uwzględnienie roszczenia objętego postępowaniem regulacyjnym.

Nieruchomości powódki znajdowały się blisko centrum miasta i miały zapewniony dostęp do infrastruktury technicznej, w tym dróg i mediów. Po przejęciu ich przez Państwo grunty zostały zabudowane budynkami mieszkalnymi wielorodzinnym, jednorodzinnymi, budynkami usługowo-handlowymi, obiektami oświatowymi z zapleczem sportowym, zespołami garażowymi, drogami, ulicami
‎i infrastrukturą techniczną towarzyszącą. Użytkowane były również jako ogrody działkowe i zieleń parkowa. Zgodnie z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania, ogólny bilans aktualnego sposobu użytkowania tego terenu wskazuje, że ogrody działkowe zajmują 7,0850 ha, park - 0,1280 ha, drogi - 2,4835 ha a tereny zabudowane - 8,7018 ha. Aktualna wartość dawnych nieruchomości powódki, oznaczonych poprzednio numerami 2[...] i [...], zgodnie z ich stanem zagospodarowania ustalonym na 5 grudnia 1959 r. wynosi 10 359 300 zł. Wartość nieruchomości obecnie wykorzystywanych jako ogrody działkowe i parki
‎- 2 437 000 zł, nieruchomości zajęte pod drogi – 1 560 000 zł i nieruchomości stanowiące tereny zabudowane – 6 332 300 zł.

Nieruchomości oznaczone numerami geodezyjnymi [...]9/1 o powierzchni 47,66 ha i wartości 1 515 600 zł oraz i [...]/3 o powierzchni 27,30 ha i wartości 868 100 zł wchodziły w skład nieruchomości położonej we wsi K. gmina M. na obszarze Natura 2000 Jeziora […]. Są to państwowe nieruchomościami rolne, niezabudowane, wykorzystywane jako pastwiska.

Działki oznaczone numerami geodezyjnymi [...]3 o powierzchni 40,2447 ha
‎i wartości 1 151 000 zł; [...]/26 o powierzchni 4,4920 ha i wartości 129 400 zł; [...]/27 o powierzchni 3,2502 ha i wartość 119 900 zł i [...] o powierzchni 2,9509 ha
‎i wartość 85 000 zł wchodziły w skład nieruchomości położonej we wsi M. gmina M., której właścicielem był również Skarb Państwa. Były to działki rolne niezabudowane i wykorzystywane również jako pastwiska. Na nieruchomości nr [...]/26 znajdował się park objęty ochroną konserwatorską, natomiast nr [...]3 i [...]/26 położone są na obszarze Natura 2000 J..

Agencja Nieruchomości Rolnych, w imieniu Skarbu Państwa, wykonywała uprawnienia właścicielskie w stosunku do innych nieruchomości, proponowanych jako nieruchomości zamienne, które na skutek przeprowadzonych 22 marca i 6 kwietnia 2016 r. przetargów zostały wydzierżawione na okres 10 lat. Wojewoda [...] wskazał również jedną nieruchomość jako zamienną o powierzchni 0,2583 ha, położoną w obrębie miasta B. i zabudowaną budynkiem biurowym wraz z budynkiem garażowym. Budynek był wcześniej wykorzystywany jako komenda policji i wymagał kapitalnego remontu.

W oparciu o takie ustalenia faktyczne, Sąd Apelacyjny przyjął, że podstawą powództwa jest art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3 u.s.p.k.k. Zachowana została tożsamość podmiotowa i przedmiotowa zgłoszonego roszczenia regulacyjnego, prowadzonego przed Komisją Majątkową. Postępowanie to zostało zainicjowane przez Zgromadzenie Sióstr [...] w P., reprezentowanego przez siostrę F.B.. Siostra Wizytatorka Prowincji […] Zgromadzenia Sióstr [...] w W. została wskazana jako organ nadrzędny. W postępowaniu przed Komisją nie uzgodniono orzeczenia przed wejściem w życie ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2011 r., Nr 18, poz. 89, dalej: „ustawa zmieniająca”). Pozew do sądu został wniesiony w terminie (art. 4 ust. 1 ustawy zmieniającej). W trakcie postępowania doprecyzowano oznaczenie strony powodowej i wyjaśniono, że Zgromadzenie Sióstr […] w W. występowało wyłącznie jako podmiot reprezentujący powódkę. Usunięte zostały następnie braki pozwu przez podpisanie egzemplarza pozwu przez Siostrę Przełożoną - uprawnioną do działania w imieniu powódki. Zachowano została tożsamość przedmiotowa roszczenia. Wnioskiem z 31 sierpnia 1990 r. zainicjowano postępowanie regulacyjne o przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości powódki położonych w P.. Tożsame roszczenie zostało zgłoszone w pozwie i dotyczyło utraconych nieruchomości opisanych we wniosku w postępowaniu regulacyjnym o powierzchni 18,4107 ha, położonych w rejonie ulic: S., S., B. i O. w P..

Legitymowana biernie w sprawie jest Agencja Nieruchomości Rolnych w W., natomiast Minister Skarbu występował jako jednostka organizacyjna Skarbu Państwa, z której działalnością wiązało się dochodzone roszczenie odszkodowawcze. Legitymacja bierna Wojewody [...], jako statio fisci Skarbu Państwa, uzasadniona była żądaniem przyznania nieruchomości zamiennej z zasobów Skarbu Państwa, którymi gospodarował wojewoda. Sąd drugiej instancji przyjął, że właściwą statio fisci Skarbu Państwa w miejsce Ministra Skarbu jest Minister Finansów (art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej, t.j. Dz.U. z 2021, poz. 1893).

Sądy meriti przyjęły, że na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. przywróceniu podlegała własność tych nieruchomości powódki, które zostały przejęte przez Państwo w wykonaniu przepisów ustawy z 20 marca 1950 r. Na jej podstawie upaństwowiono całą nieruchomość powódki, z której wydzielono i pozostawiono w użytkowaniu łącznie 5 ha, w tym: siedlisko pomiędzy ulicami O. i Ś. o powierzchni 1,01 ha, część innej nieruchomości o powierzchni 1,92 ha i części działki oznaczonej nr 2[...] o powierzchni 2,07 ha, zabudowaną siedzibą klasztoru i budynkami gospodarczymi i nie wyłączono od przejęcia miejsc przeznaczonych do wykonywania kultu religijnego, jak również budynku mieszkalnego stanowiącego siedzibę klasztoru (art. 2 ust. 2 u.p.d.m.r.). Sąd drugiej instancji powołał się na ustalenia aneksu do punktu 2 Protokołu Wspólnej Komisji Rządu RP i Episkopatu w związku z zawartym Porozumieniem (z 14 kwietnia 1950 r.), w którym Rząd RP zobowiązał się do rozważenia potrzeb biskupów i instancji kościelnych; „celem uwzględnienia tych potrzeb i przyjścia im z pomocą" przejęciu miały nie podlegać także gospodarstwa domowe do 5 ha związane bezpośrednio z terenem domów zgromadzeń zakonnych wraz z inwentarzem i budynkami gospodarczymi. Wskazał, że pierwotne brzmienie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. obejmowało postępowaniem regulacyjnym grunty, o których stanowił aneks do Protokołu. Aktualne brzmienie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. obejmuje postępowaniem regulacyjnym grunty przejęte w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, z których mogą być również wydzielone gospodarstwa rolne do 50 ha dla poszczególnych diecezji, seminariów duchownych a także domów zakonnych prowadzących szkoły (w tym niższe seminaria duchowne), placówki oświatowo-wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze, bądź prowadzących działalność charytatywno-opiekuńczą. Dla pozostałych domów zakonnych mogą być wydzielone gospodarstwa rolne do 5 ha.

Sąd drugiej instancji wskazał, że sposób zaspokojenia roszczeń regulacyjnych określa art. 63 u.s.p.k.k., który może polegać na przywróceniu własności nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 u.s.p.k.k. w całości lub w części, przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody lub przyznaniu odszkodowania, w razie niemożności dokonania regulacji w sposób opisany wcześniej. W stosunku do powódki możliwy był zatem każdy ze opisanych sposobów regulacji, w tym przez przyznanie nieruchomości zamiennych i zasądzenie odszkodowania. Pierwotne roszczenie odszkodowawcze powódki zostało określone na kwotę 550 448 zł. Pismem procesowym z 30 sierpnia 2014 r. powódka zmieniła żądanie, domagając się zasądzenia na jej rzecz odszkodowania w wysokości 7 412 393 zł ponad żądanie przeniesienia własności nieruchomości zamiennej oraz ewentualnie na wypadek nieuwzględnienia żądania przeniesienia własności nieruchomości zamiennej, zasądzenia tytułem odszkodowania kwoty
‎10 763 993 zł wraz z odsetkami. W ocenie Sądu drugiej instancji taka modyfikacja była dopuszczalna, gdyż nie doszło do zmiany przedmiotu samego postępowania regulacyjnego, który wyznacza zakres roszczeń możliwych do zgłoszenia przed sądem. Przedmiotem tego postępowania były te same przejęte przez Państwo nieruchomości powódki, zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym.

Sąd drugiej instancji przyjął, że art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k., określając ustawową kolejność regulacji, jednocześnie nie wyklucza możliwości połączenia wskazanych sposobów zaspokojenia roszczenia. Założeniem ustawy z 1989 r. był przywrócenie – w miarę możliwości, sytuacji majątkowej kościelnych osób prawnych istniejącej przed wprowadzeniem ustawy z 1950 r., a istotą postępowania jest przywrócenie
‎w naturze określonych składników mienia albo naprawienie szkody. Powódka wskazała odpowiednie dla niej nieruchomości zamienne - położone we wsiach K. i M., gmina M.. W ocenie Sądu drugiej instancji, cecha „odpowiedniej” nieruchomości poza zbliżoną wartością, oznacza, że nieruchomość zamienna powinna nadawać się do gospodarczego wykorzystania przez podmiot uprawniony bez dodatkowych trudności czy nakładów.

Wysokość odszkodowania przyznanego na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. została ustalona z uwzględnieniem stanu zagospodarowania nieruchomości z dnia jej przejęcia przez Państwo oraz przeznaczenia i cen z daty ustalenia odszkodowania. Ustalając tę wartość dla terenu zajętego obecnie, Sąd drugiej instancji przyjął, że są one wykorzystywane pod uprawy działkowe i mają rolniczy charakter. Wartość nieruchomości zajętych pod ogrody działkowe została ustalona na 360 000 zł, a w części zajętej pod park w wysokości 43 251,20 zł. Łączna wartość całej nieruchomości przejętej przez Państwo została określona na kwotę 8 295 551,20 zł.

Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wnieśli pozwani: Skarb Państwa i Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa w W..

Skarb Państwa zaskarżył wyrok w części, tj.: co do punku I b i III w całości
‎i pkt c w zakresie rozstrzygnięcia dotyczącego Skarbu Państwa - Ministra Finansów i zarzucił naruszenie prawa materialnego: art. 4 ust. 1 ustawy zmieniającej, art. 61 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. w zw. z art. 1 ust. 1 i 2 oraz art. 4 ust. 1, 2 i 3 u.p.d.m.r., art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. w zw. z art. 1 ust. 1 i 2 oraz art. 4 ust. 1, 2 i 3 u.p.d.m.r., art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3 u.s.p.k.k., art. 61 ust. 1 pkt 2 zd. 2 w zw. z art. 63 ust. 1 pkt 3 w zw. z art. 20 i art. 39 u.s.p.k.k., art. 130 ust. 1 zd. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 121, obecnie Dz.U. z 2021 r., poz. 1899, dalej: „u.g.n.”) i § 52 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości sporządzania operatu szacunkowego (Dz.U. Nr 207, poz. 2109 ze zm., dalej: „rozporządzenie”) w zw. z art. 159 u.g.n. i art. 92 ust. 1 Konstytucji RP oraz przepisów prawa procesowego: art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Wniósł o uchylenie i zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego w [...] w zaskarżonym zakresie przez oddalenie powództwa w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów postępowania.

Pozwany Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa w W. zaskarżył wyrok w części, tj.: co do punktu I a w całości i punktu I c i d w zakresie rozstrzygnięcia dotyczącego skarżącego i zarzucił naruszenie prawa materialnego: art. 61 ust. 1 w zw. z art. 63 ust. 1 i 2 u.s.p.k.k. w zw. z art. 4 ust. 2 ustawy zmieniającej, art. 63 ust. 2 u.s.p.k.k. w zw. z art. 130 ust. 1 zd. 2 u.g.n., § 52 ust. 3 rozporządzenia w zw. z art. 159 u.g.n. i art. 92 ust. 1 Konstytucji RP, art. 63 ust. 2 u.s.p.k.k. oraz przepisów prawa procesowego: art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Wniósł o uchylenie i zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego w [...] w zaskarżonym zakresie przez oddalenie powództwa w stosunku do pozwanego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa w W. w całości, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów postępowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ustawą o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej wprowadzono specjalny tryb postępowania regulacyjnego. Wniosek o jego wszczęcie należało zgłosić w terminie dwóch lat wejścia w życie ustawy,
‎a roszczenia zgłaszane po tym terminie wygasały (art. 62 ust. 3 u.s.p.k.k.). Istotą tego postępowania - jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w uchwale z 24 czerwca 1992 r., W 11/91 (OTK 1992, nr 1, poz. 18) i Sąd Najwyższy w wyroku z 27 kwietnia 2012 r., V CSK 207/11 (OSNC-ZD 2012, nr 3, poz. 69) - wszczynanego na wniosek kościelnych osób prawnych, jest przywrócenie w naturze (art. 63 ust. 1 pkt 1 u.s.p.k.k.) własności Kościołowi Katolickiemu określonych składników, których został pozbawiony i wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 u.s.p.k.k., albo naprawienie szkody w sposób określony w art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3 u.s.p.k.k. Regulacja może zatem polegać na przywróceniu własności upaństwowionych nieruchomości kościelnych osób prawnych lub ich części, albo, gdy przywrócenie własności napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, na przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, lub na przyznaniu odszkodowania. Sposoby te są równorzędne
‎i powinny być rozważane w ustawowej kolejności (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 27 kwietnia 2012 r., V CSK 207/11, i z 9 grudnia 2015 r., II CSK 33/15).

Postępowanie regulacyjne było w znacznym stopniu odformalizowane, rozpatrywane przed utworzonym w tym celu organem – Komisją Majątkową
‎i przeważał w nim element koncyliacyjno-ugodowy. Ustawą zmieniającą z dniem
‎11 marca 2011 r. zniesiono Komisję Majątkową (art. 2 ust. 1). Uczestnicy postępowań regulacyjnych, w których zespół orzekający lub Komisja Majątkowa nie uzgodniły orzeczenia przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej (1 lutego 2011 r.), mogli w terminie 6 miesięcy wystąpić do sądu „o zasądzenie roszczenia”. W przypadku niewystąpienia do sądu w tym okresie, roszczenie wygasało
‎(art. 4 ust. 1 i 2 ustawy zmieniającej). Zarówno termin do zgłoszenia roszczenia regulacyjnego, jak i termin na wystąpienie z roszczeniem do sądu miały charakter prekluzyjny.

Mimo że postępowanie sądowe toczy się według przepisów kodeksu postępowania cywilnego, w zakresie przewidzianych w ustawie z 1989 r. sposobów zaspakajania roszczeń i kolejności ich stosowania dalej obowiązują zasady postępowania regulacyjnego (art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k.). Ustawa zmieniająca nie stworzyła podstaw do wystąpienia przez kościelną osobę prawna do sądu
‎z roszczeniem regulacyjnym dotyczącym takich nieruchomości, które nie były objęte wnioskiem skierowanym wcześniej w postępowaniu regulacyjnym. Zatem
‎do postępowania sądowego nie mogło trafić roszczenie regulacyjne, które zostało zgłoszone do Komisji Majątkowej po dniu 31 grudnia 1992 r., ani takie, którego przedmiot nie był objęty wnioskiem zgłoszonym do Komisji, a więc na skutek rozszerzenia żądań dopiero przed sądem (zob. wyrok Sądu Najwyższego
‎z 20 października 2016 r., II CSK 794/15, OSNC 2017, nr 6, poz. 71). Tożsamość przedmiotowa roszczenia regulacyjnego będzie zachowana, jeżeli wystąpienie
‎ do sądu z roszczeniem regulacyjnym dotyczyć będzie tych samych nieruchomości, które były objęte wnioskiem skierowanym wcześniej do Komisji Majątkowej.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że przesłanką roszczenia regulacyjnego o przywrócenie własności nieruchomości kościelnych jest również tożsamość podmiotu pozbawionego własności i żądającego jej przywrócenia. Kościelna osoba prawna musi wykazać swoją legitymację czynną
‎do złożenia wniosku w postępowaniu regulacyjnym, a następnie do wystąpienia
‎z roszczeniami określonymi w art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k. w postępowaniu przed sądem państwowym, wyrażającą się w tym, że jest tą osobą kościelną, która została pozbawiona własności nieruchomości wskutek jej upaństwowienia lub następcą prawnym tej osoby. Ustawodawca, używając w art. 61 ust. 1 u.s.p.k.k. zwrotu „przywrócenia im”, założył tożsamość podmiotu pozbawionego własności
‎i żądającego jej przywrócenia. Dla oceny zasadności roszczenia regulacyjnego znaczenie ma ustalenie czy podmiot dochodzący roszczenia, względnie jego poprzednik prawny, utracił na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości stanowiące przedmiot roszczenia regulacyjnego w warunkach określonych w art. 61 ust. 1 u.s.p.k.k. (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 15 grudnia 2016 r., II CSK 634/15;
‎z 9 lutego 2018 r., I CSK 179/17).

W skardze kasacyjnej pozwany Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa w W., zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 61 ust. 1 w zw. z art. 63 ust. 1 i 2 u.s.p.k.k. w zw. z art. 4 ust. 2 ustawy zmieniającej, zakwestionował legitymacje czynną powódki, twierdząc, że dochodzone przez nią roszczenie wygasło wobec jego niezgłoszenia w terminie prekluzyjnym.

Wniosek w postępowaniu regulacyjnym przed Komisja Majątkową został złożony przez Zgromadzenie Sióstr [...] w P.. Mimo że pozew został złożony przez podmiot oznaczony jako Zgromadzenie Sióstr [...] Dom Pomocy Społecznej w P., zastąpiony przez Wizytatorkę Prowincji […] Zgromadzenia, w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji doszło do sprostowania oznaczenia strony powodowej jako: „Zgromadzenie Sióstr [...] Dom Zakonny w P.”. W orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się możliwość uściślenia oznaczenia strony i to także w sytuacji, gdy wskazana została jednostka organizacyjna osoby prawnej zamiast tej osoby. Podmiotowe przekształcenie powództwa staje się natomiast aktualne dopiero wówczas, gdy wad w oznaczeniu podmiotowych granic procesu nie można naprawić w drodze sprostowania niedokładności w oznaczeniu stron (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 13 czerwca 1980 r., IV CR 182/80; z 18 czerwca 1998 r., II CKN 817/97; z 11 października 2001 r., II CKN 559/99; z 1 kwietnia 2003 r., II CKN 1422/00). Nie dochodzi również do zmiany podmiotowej, gdy następuje sprostowanie oznaczenia strony, uzupełnienie jej oznaczenia bądź konkretyzacja (przez wskazanie osoby prawnej zamiast jej jednostki organizacyjnej), nie skutkujące wprowadzeniem do procesu nowego podmiotu (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z 9 sierpnia 2000 r., I CKN 749/00; z 20 maja 2009 r., I CSK 400/08; z 11 sierpnia 2005 r., V CK 758/04; z 28 stycznia 2004 r., IV CK 183/03, oraz wyroki Sądu Najwyższego: z 3 grudnia 2010 r., I PK 120/10; z 16 listopada 2006 r., II CSK 143/06, i z 28 kwietnia 2004 r., V CK 472/03). Nie każdą modyfikację oznaczenia stron należy utożsamiać z podmiotową zmianą powództwa, wobec konieczności odróżnienia niewłaściwego oznaczenia strony od niewłaściwego doboru podmiotów procesu.

W niniejszej sprawie powódka została jedynie niewłaściwie oznaczona, bowiem stroną postępowania było od początku Zgromadzenie Sióstr [...] w P., jako podmiot, który zgłosił też wniosek w postępowaniu regulacyjnym. Dodanie do oznaczenia powódki wyrazów „Dom Pomocy Społecznej” nie oznacza automatycznie, że z powództwem wystąpił podmiot, który nie jest legitymowany czynnie oraz w szczególności nieposiadający zdolności sądowej. W toku postępowania regulacyjnego przed Komisja Majątkową, pismem z 31 stycznia 1992 r. doprecyzowano, że wnioskodawcą jest Zgromadzenie Sióstr [...] w P., natomiast jako organ nadrzędny wskazano Siostrę Wizytatorkę Prowincji […] Zgromadzenia Sióstr [...] w W.. Wystąpienie z roszczeniem do sądu jako skutek nieuzgodnienia orzeczenia w postępowaniu przed Komisją i zmian przepisów ustawy było dla powódki naturalną kontynuacją postępowania regulacyjnego. Dodanie zatem w pozwie wyrazów „Dom Pomocy Społecznej” do oznaczenia strony powodowej prowadzi do błędnego wniosku, że z pozwem świadomie wystąpił podmiot, który nie tylko nie ma uprawnienia do wystąpienia z wnioskiem, ale na dodatek nie ma zdolności sądowej. W dacie wniesienia pozwu osobowość prawna przysługiwała zarówno Zgromadzeniu Sióstr [...] w P., jak i Zgromadzeniu Sióstr [...] w W.. Przy Zgromadzeniu Sióstr w P. prowadzony jest Dom Pomocy Społecznej, który nie jest odrębną osobą prawna i nie posiada zdolności sądowej. Skoro osobowość prawną posiada Zgromadzeniu Sióstr [...] w P., to bez istotnego znaczenia jest okoliczność, że określając stronę powodową, dodatkowo wskazano „Dom Pomocy Społecznej”.

Sprostowanie własnego wadliwego oznaczenia przez stronę nie oznacza zmiany podmiotowej powództwa, a tym bardziej nie wskazuje na przyznanie braku zdolności sądowej, jeżeli pozew wnosi osoba prawna istniejąca, ale wadliwie oznaczona. Już przed Sądem pierwszej instancji został złożony odpis dokumentu,
‎z którego wynikało, że tak oznaczony podmiot nie posiada zdolności sądowej oraz nie był uczestnikiem postępowania regulacyjnego. Do Sądu pierwszej instancji należało wyjaśnienie rozbieżności pomiędzy oznaczeniem zawartym w pozwie
‎i wynikającym z dokumentów, a skutki niepodjęcia właściwych czynności procesowych nie mogą obciążać strony (zob. postanowienie Sądu Najwyższego
‎z 24 lipca 2014 r., II CSK 504/13). Tożsamość podmiotu zgłaszającego wniosek
‎w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową i podmiotu, który wystąpił do sądu obecnie nie budzi dalszych wątpliwości.

Z tych też względów chybione są również zarzuty skarżącego dotyczące naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na braku wyjaśnienia legitymacji procesowej strony powodowej oznaczonej w pozwie.

W skardze kasacyjnej Skarb Państwa podnosił zarzut naruszenia art. 4 ust. 1 ustawy zmieniającej, którego upatrywał w niewłaściwym zastosowaniu i przyjęciu tożsamości roszczenia zgłoszonego przez powódkę w piśmie z 30 sierpnia 2014 r. z roszczeniem zgłoszonym pierwotnie w postępowaniu regulacyjnym, w zakresie
‎w jakim powódka zażądała zasądzenia odszkodowania ponad wartość wskazanych nieruchomości zamiennych, ewentualnie zasądzenia odszkodowania powyżej kwoty wskazanej w pozwie.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 20 października 2016 r., II CSK 794/15, że osoba prawna występująca do sądu z roszczeniem regulacyjnym nie może skutecznie rozszerzyć zakresu przedmiotu roszczenia regulacyjnego, zgłoszonego uprzednio
‎w postępowaniu przed Komisją. Jednakże ograniczenie przedmiotowe dotyczy wyłącznie takich nieruchomości, które nie był objęte pierwotnym wnioskiem.
‎Z brzmienia art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k. wynika, że istotą postępowania regulacyjnego jest przywrócenie w naturze określonych składników mienia Kościoła Katolickiego, albo naprawienie szkody przez przyznanie nieruchomości zamiennej lub zapłatę odszkodowania. Nie ulega wątpliwości, że powódka złożyła w terminie zarówno wniosek o przywrócenie jej prawa własności nieruchomości przejętych przez Państwo, jak i pozew, w którym sformułowała żądanie ewentualne, domagając się przyznania nieruchomości zamiennych, ewentualnie zasądzenie odszkodowania. Wnioskowanie skarżącego, że zmiana wysokości oczekiwanego odszkodowania dokonana w piśmie złożonym po upływie terminu z art. 4 ust. 1 ustawy zmieniającej skutkuje wygaśnięciem roszczeń ponad kwotę wskazaną w pozwie jest błędne.

Podstawowym sposobem regulacji (art. 61 ust. 1 i 2 u.s.p.k.k.) było przywrócenie uprawnionym własności przejętych nieruchomości lub ich części. Dopiero w sytuacji, w której przywrócenie własności natrafiało na trudne
‎do przezwyciężenia przeszkody, w grę wchodzi przyznanie odpowiedniej nieruchomości zamiennej, zaś w razie niemożności dokonania także i tej czynności, aktualizowało się przyznanie odszkodowania ustalonego według przepisów
‎o wywłaszczaniu nieruchomości (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2015 r., II CSK 33/15, OSNC-ZD 2017, nr 1, poz. 5). O zastosowaniu odpowiedniego sposobu regulacji decydowano w toku tego postępowania w zależności
‎od okoliczności każdego, indywidualnie rozpoznawanego przypadku. We wniosku uprawniony określał nieruchomość przejętą przez Państwo, zaś w drodze ugody lub w formie orzeczenia składu orzekającego Komisji Majątkowej podejmowano rozstrzygnięcie, czy przywrócić własność tej nieruchomości wnioskodawcy,
‎czy przyznać wnioskodawcy nieruchomość zamienną czy też przyznać odszkodowanie (zob. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 8 czerwca 2011 r., K 3/09, OTK-A 2011, nr 5, poz. 39). Te same zasady obowiązują
‎w postępowaniu sądowym. Nie ma zatem podstaw do przyjęcia, że roszczenia objęte pozwem wygasły, skoro postępowanie sądowe jest w dalszym ciągu postępowaniem regulacyjnym, tyle że toczącym się przed sądem, według przepisów ustawy z dnia 17 maja 1989 r. oraz z uwzględnieniem przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego.

Osoba prawna Kościoła Katolickiego nie może skutecznie rozszerzyć zakresu przedmiotu roszczenia regulacyjnego po jego przekazaniu z postępowania przed Komisją Majątkową do rozpoznania na drogę sądową. Ograniczenie
‎to dotyczy wskazanych we wniosku nieruchomości przejętych przez Państwo, a nie przewidzianych w art. 63 st. 1 u.s.p.k.k. sposobów regulacji roszczeń majątkowych powoda, o wyborze których decyduje sąd, stosownie do wyników postępowania (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 14 marca 2018 r., II CSK 295/17). Jak słusznie przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z 7 lutego 2019 r., II CSK 270/17, uwzględnienie roszczenia regulacyjnego polega także na przyznaniu odszkodowania za przejętą nieruchomość, który wywiera skutek ex nunc, ponieważ orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny. Istota tego odszkodowania jest ściśle związana
‎z przywróceniem własności nieruchomości przejętej przez Państwo na podstawie ustawy z 1950 r., a kościelnej osobie prawnej przysługuje jedno roszczenie regulacyjne, które może być zrealizowane przez przyjęcie sposobów wskazanych
‎w ustawie (art. 63 ust. 1 pkt 1-3 u.s.p.k.k.). Zatem aktualizacja wysokości możliwego do przyznania odszkodowania jest dopuszczalna także po upływie terminu na wystąpienie z roszczeniem regulacyjnym do sądu.

Wniosek powódki w postępowaniu regulacyjnym oraz żądanie pozwu jednoznacznie odnosiło się do nieruchomości przejętej przez Państwo w wykonaniu ustawy z 1950 r. Modyfikacja wysokości kwoty dochodzonego ewentualnego odszkodowania, która na skutek uaktualnienia jego wysokości odpowiada wartości utraconej nieruchomości jest dopuszczalna. Przedmiotem postępowania regulacyjnego przed Komisją i postępowania sądowego jest w dalszym ciągu ta sama nieruchomość. Termin prekluzyjny na wystąpienie do sądu o zasądzenie roszczenia (art. 4 ust. 1 i 2 ustawy zmieniającej) nie ma wpływu na równorzędność oraz ustawową kolejność sposobów zadośćuczynienia żądaniu powódki (art. 63
‎ust. 1 u.s.p.k.k.), jeżeli nie doszło do rozszerzenia przedmiotu tego postępowania. Wysokość odszkodowana jest zatem ściśle związana z wartością nieruchomości przejętej przez państwo i zmiana wysokości aktualnie żądanej kwoty nie skutkuje wygaśnięciem żądania w zakresie wyższym, niż zgłoszony w pozwie. W prawie cywilnym mianem roszczenia określa się prawo podmiotowe lub częściej jego element, którego treścią jest uprawnienie do żądania od oznaczonej osoby zachowania się w określony sposób. Elementem tego zachowania obowiązanego może być obowiązek wyrównania szkody, polegający na świadczeniu kwoty odpowiadającej wartości poniesionej straty majątkowej, która w rozpoznawanej sprawie determinowana jest wartością utraconego prawa własności nieruchomości. Z tych względów zarzut niedopuszczalnego rozszerzenia powództwa
‎o odszkodowanie na uwzględnienie nie zasługuje.

Chybiony był również zarzut naruszenia art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3 u.s.p.k.k., podniesiony w skardze kasacyjnej Skarbu Państwa, polegający na błędnym przyjęciu przez Sąd Apelacyjny, że powódce przysługuje roszczenie o przyznanie odszkodowania, mimo że zostały jej przyznane wszystkie wskazane nieruchomości zamienne. Wymienione w art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k. sposoby regulacji stanowią jedno roszczenie, które może być zrealizowane przez ich zastosowanie w ustalonej
‎w ustawie kolejności. Żądanie powódki nie zostanie w całości zaspokojone, jeżeli wartość nieruchomości zamiennej nie odpowiada wartości utraconej nieruchomości. W takim wypadku uzasadnione jest uregulowanie jej sytuacji prawnej przez przyznanie odszkodowania w kwocie uzupełniającej kompensatę utraty upaństwowionej nieruchomości, której prawo własności nie może być przywrócone, w tym też przez przyznanie nieruchomości zamiennej o niższej wartości.

Skarżący zarzucali również wyrokowi Sądu Apelacyjnego niewłaściwe zastosowanie art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. w zw. z art. 130 ust. 1 zd. 2 u.g.n. oraz
‎§ 52 ust. 2 rozporządzenia w zw. z art. 159 u.g.n. i art. 92 ust. 1 Konstytucji RP, polegające na zasądzeniu odszkodowania z uwzględnieniem aktualnego przeznaczenia nieruchomości. Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 8 listopada 2018 r., II CSK 270/17, (przedstawiony ponownie w wyroku Sądu Najwyższego z 7 lutego 2019 r., II CSK 120/17), w myśl którego orzeczenie przyznające odszkodowanie powinno doprowadzić do takiego samego rezultatu, jak w pozostałych sposobach postępowania regulacyjnego (przywrócenie przejętych nieruchomości lub przyznanie nieruchomości zamiennej). Orzeczenie uwzględniające roszczenie regulacyjne powinno doprowadzić do wyrównania stanu majątkowego powódki.

W art. 130 ust. 1 u.g.n. zostały określone kryteria ustalenia odszkodowania, które mogą mieć zastosowanie do postępowania regulacyjnego z uwzględnieniem istoty zasądzanego w nim odszkodowania. Istotę tego postępowania oddaje § 52 rozporządzenia, zgodnie z którym przy określaniu wartości nieruchomości
‎na potrzeby regulacji spraw majątkowych kościelnych osób prawnych odpowiednie zastosowanie mają art. 128 i art. 134 u.g.n., a wartość nieruchomości na potrzeby ustalenia odszkodowania określa jej stan z dnia utraty prawa własności oraz cen
‎i przeznaczenia nieruchomości – z dnia ustalenia odszkodowania (ust. 2). Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela również pogląd wyrażony w orzecznictwie, że § 52 ust. 2 rozporządzenia nie koliduje z zakresem upoważnienia ustawowego (art. 159 u.g.n.). Skonkretyzowanie w jego treści wymagań określania wartości nieruchomości z uwzględnieniem jej przeznaczenia z daty ustalania odszkodowania było uzasadnione potrzebami, dla których zostało wydane upoważnienie.
‎Do naruszenia zakresu upoważnienia ustawowego nie doszło dlatego, że odszkodowanie ma charakter regulacyjny i powinno być określone na poziomie wartości nieruchomości, którą należało przywrócić. Za taką wykładnią przemawia również swoisty charakter odszkodowania określonego w art. 63 pkt 3 u.s.p.k.k., znaczna odległość czasowa od dnia pozbawienia powódki jej własności, odmienna istota od odszkodowań dotyczących wywłaszczenia nieruchomości, jak też regulacja art. 134 ust. 4 u.g.n., przewidującą możliwość przyjęcia innej chwili dla określenia wartości wywłaszczonej nieruchomości (zob. wyrok Sądu Najwyższego
‎z 10 lipca 2020 r., II CSK 550/18). Z tych względów zarzuty naruszenia wskazanych przepisów prawa materialnego nie mogły odnieść skutku.

Z przepisów ustawy z 1989 r. wynika, że zamiarem ustawodawcy było zwrócenie kościelnym osobom prawnym w określonym w ustawie zakresie nieruchomości przejętych przez Państwo w trybie ustawy z 1950 r. Ustawodawca zdecydował między innymi, że przywrócenie własności nieruchomości nastąpi przez wydzielenie z tych gruntów gospodarstw rolnych do 50 ha dla poszczególnych diecezji, seminariów i domów zakonnych prowadzących działalność określoną w art. 20 i 39, dla pozostałych domów zakonnych mogą być wydzielone gospodarstwa do 5 ha (art. 61 ust. 1 pkt 2 zdanie drugie u.s.p.k.k.). Przesłanką takiego roszczenia jest stwierdzenie, że konkretna nieruchomość, należała w chwili wejścia w życie ustawy o dobrach martwej ręki do tego podmiotu, została mu odebrana i przejęta we władanie Skarbu Państwa
‎w warunkach powoływania się przez jego organy na wykonywanie tej ustawy. Natomiast sposób jego realizacji określa art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k.

Chybione są zarzuty skargi kasacyjnego pozwanego Skarbu Państwa, który naruszenia art. 61 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. w zw. z art. 1
‎ust. 1 i 2 oraz art. 4 ust. 1, 2 i 3 u.p.d.m.r. upatrywał w błędnym uznaniu przez Sąd Apelacyjny, że grunty powódki przejęte przez Państwo podlegają regulacji oraz,
‎że brak możliwości uwzględnienia roszczenia domu zakonnego o przywrócenie własności nieruchomości uzasadniać może roszczenie o przyznanie nieruchomości zamiennych, ewentualnie o przyznanie odszkodowania. Nieprecyzyjne brzmienie przepisów ustawy nie pozostawia jednak wątpliwości, że wyraźne odniesienie
‎w art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. do „tych gruntów” dotyczy przedmiotu postępowania regulacyjnego, czyli przywrócenia własności „upaństwowionych nieruchomości lub ich części”. W pierwotnym brzmieniu przepis stanowił o gruntach „o których była mowa w aneksie do protokołu Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu z 14 kwietnia 1950 r.”. Na jego podstawie Państwo zobowiązało się do uwzględnienia potrzeb
‎i pozostawienia zgromadzeniom zakonnym gospodarstw domowych do 5 ha, mimo że jego treść nie została ujęte w ustawie z 1950 r. Natomiast zmiana treści art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. pozwala na objęcie postępowaniem regulacyjnym
‎i przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości o większej powierzchni, wynoszącej do 50 ha w przypadku prowadzenia przez domy zakonne działalności edukacyjnej lub charytatywno-opiekuńczej (art. 20 i 39 u.s.p.k.k.) lub do 5 ha
‎dla pozostałych domów zakonnych.

Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie daje natomiast podstaw do odparcia sformułowanego w skardze kasacyjnej Skarbu Państwa zarzutu naruszenia prawa materialnego (art. 61 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k.), przez przyjęcie przez Sąd drugiej instancji, że były podstawy do przyznania odszkodowania, mimo braku ustaleń faktycznych odnoszących się do prowadzenia przez powódkę działalności edukacyjnej lub charytatywno-opiekuńczej (art. 20 i 39 u.s.p.k.k.). Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku trafnie zauważył, że Sąd pierwszej instancji nie rozróżnił zakresu regulacji i różnicy pomiędzy brzmieniem zdania pierwszego i drugiego art. 61 ust. 1 pkt 1 u.s.p.k.k. Aktualne brzmienie tego przepisu w zdaniu drugim dopuszcza możliwość „wydzielenia” m.in. dla domów zakonnych gospodarstw rolnych o różnej powierzchni, w zależności od tego,
‎czy prowadzą placówki oświatowo-wychowawcze, opiekuńczo-wychowawcze lub działalność charytatywno-opiekuńczą, czy też takiej działalności nie prowadzą.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się że postępowanie regulacyjne nie zostało ukierunkowane na skorygowanie nieprawidłowości popełnionych w toku wykonywania ustawy z 20 marca 1950 r., ani na jej wykonanie, jak też na zwrot wszystkich nieruchomości przejętych na własność państwa,
‎ale jedynie części gruntów, opisanych w art. 60 ust. 1 pkt 2 i art. 61 ust. 1 pkt 2
‎(zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 2 grudnia 2015 r., IV CSK 90/15; z 8 listopada 2018 r., II CSK 270/17). Sąd drugiej instancji nie dokonał jakichkolwiek ustaleń faktycznych, które pozwoliłyby uznać, że powódka prowadziła działalność, stanowiącą podstawę roszczenia regulacyjnego, obejmującego przywrócenie własności gospodarstwa rolnego o powierzchni do 50 ha, bowiem w przeciwnym razie zastosowanie powinien znaleźć art. 61 ust. 1 pkt 2 zdanie drugie in fine u.s.p.k.k., dopuszczający wydzielenie gospodarstwa rolnego do 5 ha.

Zaniechanie dokonania relewantnych ustaleń i ocen w opisanym zakresie
‎- jak trafnie zarzuca w skardze kasacyjnej Skarb Państwa - uniemożliwia weryfikację prawidłowości stanowiska Sądu drugiej instancji. Dopiero ustalenie,
‎że powódka prowadziła działalność oświatową czy charytatywno-opiekuńczą
‎(art. 20 i 30 u.s.p.k.k.) może stanowić podstawę roszczenia regulacyjnego
‎o wydzielenie gospodarstwa rolnego o powierzchni większej niż 5 ha,
‎a w konsekwencji zasądzenie od pozwanego odszkodowania, jeżeli wartość przyznanych nieruchomości zamiennych nie wyczerpała w całości zgłoszonego roszczenia regulacyjnego. Z tych też względów uzasadniony był też zarzut naruszenia prawa procesowego (art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c.), które miało wpływ na treść rozstrzygnięcia. Do takich wniosków prowadzi brak ustaleń,
‎czy jakakolwiek działalność określona w art. 20 i 39 u.s.p.k.k. była prowadzona przez powódkę w dacie powstania roszczenia regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k.

Uzasadnienie Sądu drugiej instancji nie daje również podstaw do odparcia sformułowanego w skardze kasacyjnej Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa w W. zarzutu naruszenia prawa materialnego (art. 63 ust. 2 u.s.p.k.k.) przez uznanie wskazanych w wyroku nieruchomości za nieruchomości zamienne odpowiednie do upaństwowionych.

Sąd drugiej instancji, orzekając reformatoryjnie, nakazał pozwanemu przenieść na rzecz powódki prawo własności oznaczonych w wyroku nieruchomości. Warunek w postaci spełnienia cechy odpowiedniości wydzielanych powódce nieruchomości odniósł wyłącznie do zbliżonej wartości i nadawania się
‎do wykorzystania bez dodatkowych trudności czy nakładów. W tym zakresie również brak jest w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku relewantnych ustaleń
‎i ocen, na podstawie których można zweryfikować, czy przyznane nieruchomości zamienne są odpowiednie w rozumieniu przepisów ustawy.

„Odpowiedni” to taki, które spełnia wymagane warunki. Sama ustawa
‎nie określa jak należy kwalifikować nieruchomości, aby spełniały cechę odpowiedniości do przyznania w zamian za nieruchomość upaństwowioną kosztem kościelnej osoby prawnej. Przyjęta w ustawie kolejność zaspakajania roszczenia regulacyjnego przez przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości,
‎a następnie przyznanie odpowiedniej nieruchomości zamiennej oznacza,
‎że przyznawana nieruchomość zamienna powinna spełniać kryteria porównywalności do nieruchomości przejętej przez państwo, co pozwoli zadośćuczynić roszczeniu regulacyjnemu w jego podstawowej postaci. Kryteria odpowiedniości dotyczą zatem podobnej wartości obydwu nieruchomości, ich położenia, powierzchni, sposobu korzystania i przeznaczenia. Utracone przez powódkę nieruchomości były głownie użytkami rolnymi, wykorzystywanymi na cele do produkcji rolnej, zatem odpowiednie nieruchomości zamienne powinny również posiadać podobne cechy.

Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku zaniechał dokonania odpowiednich ustaleń i ocen w tym zakresie. Nie wyjaśnił, dlaczego wskazane nieruchomości zamienne, mimo że nie tylko nie mają zbliżonej wartości (przy wielokrotnie większej powierzchni niż upaństwowione nieruchomości powódki), położone są w znacznym oddaleniu od siedziby powódki i częściowo mają inne przeznaczenie,
‎a wyłącznie z uwagi na „nadawanie się do gospodarczego wykorzystania przez powódkę bez dodatkowych trudności i nakładów” zostały zakwalifikowane jako odpowiednie. Sąd Apelacyjny nie dokonał również relewantnych ustaleń,
‎czy przyznane nieruchomości są wolne od obciążeń, skoro wykluczył przyznanie innych, wskazanych przez pozwanego z uwagi na oddanie ich w dzierżawę
‎do 2026 r. Roszczenie regulacyjne powinno być zaspokojone w pierwszej kolejności przez przywrócenie własności upaństwowionej nieruchomości, ewentualnie przez przyznanie odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiło na trudne do przezwyciężenia przeszkody. Z tego względu odpowiednia nieruchomość zamienna to taka, która będzie posiadać cechy podobne do nieruchomości przejętej przez państwo, a nie taka jaką chce uzyskać powódka w zamian za nieruchomości przejęte przez Państwo. Decydować powinny w tym zakresie kryteria obiektywne, a nie jedynie wola powódki.

Z tych też względów uzasadniony był też zarzut naruszenia prawa procesowego (art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c.), które miało wpływ na treść rozstrzygnięcia.

Biorąc pod uwagę powyższe, na podstawie art. 398¹⁵ § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.

as