POSTANOWIENIE
Dnia 5 kwietnia 2023 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bohdan Bieniek
w sprawie z powództwa X. Y.
przeciwko Skarbowi Państwa - Komendantowi [...]
o ekwiwalent za urlop wypoczynkowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w dniu 5 kwietnia 2023 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie
z dnia 14 stycznia 2022 r., sygn. akt III APa 85/20,
1. odmawia przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania,
2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.350 (tysiąc trzysta pięćdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
[SOP]
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny w Warszawie, wyrokiem z dnia 14 stycznia 2022 r., zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 18 września 2020 r. w ten sposób, że zasądził od Skarbu Państwa - Komendanta [...] na rzecz X.Y. kwotę 13.918,50 zł tytułem wyrównania ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy z odsetkami za opóźnienie w wysokości ustawowej od dnia 6 lipca 2017 r. do dnia zapłaty (pkt 1). Dalej idącą apelację oddalił i orzekł o kosztach postępowania.
W sprawie ustalono, że X. Y. pełnił służbę w Biurze […] od 30 marca 2001 r. do 5 lipca 2017 r. Stosunek służbowy został rozwiązany na podstawie art. 35 ust. 3 oraz art. 39 pkt 1 ustawy z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (jednolity tekst: Dz.U. z 2017 r., poz. 985). W związku z rozwiązaniem stosunku służbowego wypłacono mu ekwiwalent pieniężny za 187 dni niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego w kwocie 53.019,36 zł. Jako podstawę naliczenia należności przyjęto kwotę 8.505,78 zł, natomiast do obliczenia ekwiwalentu przyjęto współczynnik 1/30.
W ocenie Sądu Okręgowego, z racji na brak w ustawie o BOR regulacji, które określałyby sposób ustalania wysokości ekwiwalentu pieniężnego dla funkcjonariusza zwalnianego ze służby, należało wypełnić tę lukę inną regulacją. Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że zastosowanie w drodze analogii z prawa powinny znaleźć uregulowania przewidziane dla instytucji ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy wynikające z Kodeksu pracy jako skierowane do najszerszego kręgu podmiotów. W konsekwencji Sąd Okręgowy zastosował w zakresie ustalenia współczynnika urlopowego przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2 poz. 14), wydanego na podstawie art. 173 k.p.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego w zakresie jakim, Sąd ten uznał, że w przedmiocie rozpoznawanej sprawy mamy do czynienia z luką w prawie, którą należy uzupełnić przepisami Kodeksu pracy i w ten sposób wyliczyć wysokość przysługującego powodowi ekwiwalentu z tytułu niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego, ponieważ ustawa o BOR nie zawiera podstawy prawnej pozwalającej na „odpowiednie” stosowanie Kodeksu pracy. W ocenie Sądu Apelacyjnego, podstawę materialnoprawną obliczenia ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy w przypadku funkcjonariusza Biura Ochrony Rządu stanowi art. 68 ust. 1 ustawy o BOR, który wskazuje, że funkcjonariuszowi przysługuje prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 26 dni roboczych, z zastrzeżeniem ust. 2. Przez dni robocze rozumie się dni od poniedziałku do piątku, z wyłączeniem dni ustawowo wolnych od pracy. Ekwiwalent za jeden dzień niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego jako surogat urlopu niewykorzystanego w naturze powinien być zatem ustalony dzieląc podstawę wymiaru przez liczbę kalendarzowych dni roboczych, za które przysługiwało funkcjonariuszowi w okresie, z którego została ustalona podstawa wymiaru.
Skargę kasacyjną w imieniu pozwanego wywiódł radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, zaskarżając wyrok Sądu Apelacyjnego w całości.
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano na jej oczywistą zasadność w zakresie naruszenia art. 68 ust. 1 ustawy o BOR.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o wydanie postanowienia odmawiającego przyjęcie jej do rozpoznania oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa prawnego, według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Brak jest podstaw uzasadniających przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, gdyż w analogicznej sprawie (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2022 r., II PSKP 122/22) oddalono skargą kasacyjną pozwanego.
Skarga jest oczywiście uzasadniona, jeżeli zaskarżone nią orzeczenie zapadło wskutek oczywistego naruszenia prawa, zaś oczywiste naruszenie prawa powinno być rozumiane jako widoczna, bez potrzeby dokonywania pogłębionej analizy jurydycznej, sprzeczność wykładni lub stosowania prawa z jego brzmieniem albo powszechnie przyjętymi regułami interpretacji. Skarżący powinien wykazać kwalifikowaną postać naruszenia przepisów prawa materialnego lub procesowego, widoczną prima facie, przy wykorzystaniu podstawowej wiedzy prawniczej. Ma to być przy tym zasadność łatwo dostrzegalna już nawet przy pobieżnej lekturze skargi. Przesłanką przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania nie jest oczywiste naruszenie konkretnego przepisu prawa materialnego lub procesowego, lecz sytuacja, w której naruszenie to spowodowało wydanie oczywiście nieprawidłowego orzeczenia. Sam zarzut naruszenia (nawet oczywistego) określonego przepisu (przepisów) nie prowadzi wprost do oceny, że skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona.
Zarzut oczywistej zasadności skargi kasacyjnej jest chybiony, ponieważ zaskarżone nią orzeczenie nie zapadło wskutek oczywistego naruszenia prawa.
W pierwszej kolejności należy wskazać, ze spór w sprawie dotyczył poszukiwania właściwej normy prawnej, która miałaby zastosowanie, i na podstawie której można określić wartość wskaźnika stosowanego do ustalania wysokości należnego ekwiwalentu za zaległy i niewykorzystany urlop wypoczynkowy funkcjonariusza BOR.
Podstawową zasadą prawa do urlopu wypoczynkowego jest zasada urlopu w naturze. Zasada ta ma zastosowanie również do stosunków służbowych. Potwierdza to – na gruncie niniejszej sprawy – treść art. 68 ust. 1 ustawy o BOR. Z uwagi na zasadę urlopu w naturze – na gruncie prawa pracy - ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy może być wypłacony jedynie wyjątkowo i w ściśle przez prawo określonych przypadkach (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2007 r., I PK 261/06, LEX nr 509048). Ponadto, zgodnie z wymogami prawa europejskiego, dopuszcza się możliwość wypłaty ekwiwalentu za urlop w sytuacji, gdy de facto świadczenie to nie może być już zrealizowane w jego właściwej formie, to jest w razie ustania stosunku pracy (jego rozwiązania lub wygaśnięcia). Stanowi on zatem swoistą finansową rekompensatę związaną z brakiem odpoczynku, czy świadczenie zbliżone do odszkodowania, przyznawane pracownikowi, który w okolicznościach wymienionych w ustawie nie mógł zrealizować swego prawa urlopowego (tak T. Zieliński: Prawo pracy. Zarys systemu, cz. 2, Prawo stosunku pracy, Warszawa–Kraków 1986, s. 258; M. Nowak [w:] System Prawa Pracy. Tom III. Indywidualne prawo pracy. Część szczegółowa, pod red. K.W. Barana, M. Gersdorf, K. Rączki, Warszawa 2021, LEX). Zgodnie z art. 105 ust. 1 pkt 2 ustawy o BOR, funkcjonariuszowi zwolnionemu ze służby, niezależnie od odprawy, przysługuje również prawo do ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy niewykorzystany w roku zwolnienia ze służby oraz za urlopy zaległe.
Skarżący w uzasadnieniu wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania podnosi, że ustawa o BOR nie przewidywała podstawy do wyliczenia należnego ekwiwalentu. Jednakże, na podstawie art. 98 ust. 1 w związku z art. 105 ust. 1 pkt 2 tej ustawy, Szef BOR był zobowiązany taki ekwiwalent wypłacić w momencie zakończenia służby. Tym samym, w ocenie skarżącego, istniała w ustawie podstawa prawna do wypłaty ekwiwalentu w tym sensie, że świadczenie to mogło być wypłacone, ale w wysokości ostatecznej i uznaniowej, określanej przez samego Szefa BOR. Z taką wykładnią absolutnie nie można się zgodzić. Mimo że Szef BOR nie posiada statusu organu administracji publicznej, to jednak niezmiennie nie wolno zapominać o regule interpretacyjnej zakazującej domniemywania kompetencji, a która wymaga językowej (ścisłej i literalnej) wykładni przepisów określających kompetencje organów władzy publicznej. Obowiązek ten wywodzi się z zasady państwa prawnego, zasady podziału władzy oraz zasady legalizmu, zgodnie z którą organy władzy publicznej powinny działać na podstawie oraz w granicach prawa.
Zadaniem orzekających w sprawie sądów było znalezienie ogólnosystemowej reguły, odkreślającej sposób obliczania ekwiwalentu za niewykorzystany urlop, do którego prawo - z mocy art.105 ust. 1 pkt 2 ustawy o BOR – nabył powód. I tak, Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że zastosowanie w drodze analogii z prawa, powinno znaleźć uregulowanie przewidziane dla instytucji ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy wynikające z Kodeksu pracy jako skierowane do najszerszego kręgu podmiotów. Sąd Apelacyjny zaś nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego, że w przedmiocie rozpoznawanej sprawy mamy do czynienia z luką w prawie, którą należy uzupełnić przepisami Kodeksu pracy, przyjmując jednocześnie, że podstawę materialnoprawną obliczenia ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy w przypadku funkcjonariusza Biura Ochrony Rządu stanowi art. 68 ust. 1 ustawy o BOR. Wskazana przez Sąd Apelacyjny podstawa nie jest prawidłowa, choć nie wypływa to na fakt, że wyrok Sądu Apelacyjnego odpowiada prawu.
W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że bez względu czy odwołamy się do wykładni systemowej, czy do wykładni z analogii, celem tejże jest znalezienie ogólnosystemowej reguły, która wyeliminuje lukę w zakresie ustalenia wymiaru części miesięcznego uposażenia, określającego wysokość ekwiwalentu pieniężnego za 1 dzień niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego. Żaden przepis prawa nie jest bowiem oderwaną jednostką, lecz występuje w pewnym kontekście systemowym - jest częścią określonego aktu normatywnego, który z kolei jest częścią określonej gałęzi prawa należącej do systemu prawa polskiego (zob. uchwałę Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 20 maja 2013 r., II FPS 6/12, LEX nr 1314122).
Dalej, Konstytucja przewiduje zapewnienie spójności systemu prawa w zakresie nie tylko obowiązywania norm prawa stanowionego, lecz także czynności związanych z wykładnią i stosowaniem prawa. Składniki tego sytemu cechuje zatem ujęcie funkcjonalne: zdolność kształtowania obrotu i zachowań adresatów w tym obrocie (zob. E. Łętowska: Sugestie dla mego librecisty (wykład w czasie uroczystości przyznania doktoratu honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 24 czerwca 2016 r., Państwo i Prawo LXXI/9, str. 114). W tym sensie istnienie jednego, spójnego sytemu w zakresie stosowania prawa wynika pośrednio z art. 2 i 32 Konstytucji, zgodnie z którymi jednym z wymogów państwa prawa jest równe traktowanie podmiotów prawa przez władze publiczne, przez co należy rozumieć również jednolite („systemowe”) stosowanie prawa w istotnie podobnych przypadkach (zob. M. Grabowski, M. Krzemiński, Z. Krzykalska [w:] Argumenty i rozumowania prawnicze w konstytucyjnym państwie prawa. Komentarz, pod red. M. Florczak-Wątor i A. Grabowskiego, Warszawa 2021, s. 579).
Poszukiwanie normatywnego wzorca w sprawie nie pozwala na przyjęcie, że świadczenie to mogło być wypłacone w wysokości ostatecznej i uznaniowej, określanej przez samego Szefa BOR – jak sugeruje skarżący. Przyznanie bowiem mniejszego ekwiwalentu (przy zastosowaniu czynnika w wysokości 1/30) niż otrzymujący takie samo uposażenie zasadnicze funkcjonariusze innych formacji i pracownicy, prowadziłoby właśnie do zróżnicowania sytuacji prawnej.
Celem instytucji ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop jest zrekompensowanie podmiotowi szkody, którą poniósł w wyniku niemożności realizacji urlopu. Zasadą zarówno w prawie pracy, jak i w większości ustaw pragmatycznych jest wypłacenie dziennego wynagrodzenia (uposażenia zasadniczego) za każdy dzień niewykorzystanego urlopu w stosunku (w stosunku 1:1). Taki sam cel, to jest cel pełnej kompensacji, przyświecał ustawodawcy podczas konstruowania przepisów skierowanych zarówno do pracowników, jak i do funkcjonariuszy służb mundurowych (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 października 2018 r., K 7/15, LEX nr 2570228).
Nie ma wątpliwości, że stosunki zatrudnienia, w jakich pozostają (pozostawali) funkcjonariusze BOR kwalifikowane są w prawie pracy jako niepracownicze zatrudnienie służbowe lub niepracowniczy stosunek zatrudnienia typu administracyjnoprawnego (zob. T. Kuczyński, E. Mazurczak-Jasińska [w:] System Prawa Pracy. Zatrudnienie niepracownicze, tom VII, pod red. K.W. Barana, Warszawa 2015, s. 391). Nie ma również wątpliwości, że w statusie prawnym funkcjonariuszy występują elementy stanowiące typowe instytucje prawa pracy, np. wynagrodzenie, ochrona rodzicielstwa, sprawy bezpieczeństwa i higieny pracy, czy urlopy wypoczynkowe. Przyjmując domniemanie kompletności i spójności regulacji prawnej, brak jest uzasadnienia dla poszukiwania odmiennego, niż wynikającego z przepisów prawa pracy, sposobu ustalania wartości wskaźnika stosowanego do ustalania wysokości należnego ekwiwalentu za zaległy i niewykorzystany urlop wypoczynkowy funkcjonariusza BOR. Nie znajduje to również żadnego uzasadnienia aksjologicznego, zważywszy, że urlopy są udzielane w dni służby, a nie w dni wolne od służby ustawowo lub w wyniku rozkładu służby. Należy także podkreślić, że stwierdzenie luki w tekście prawnym – tak jak to uczynił Sąd Okręgowy – nie przesądza jeszcze o możliwości postawienia tezy o istnieniu luki w systemie prawnym, na co wskazuje ta części uzasadnienia.
Końcowo można dodać, że przy wykładni danego przepisu prawa należy brać pod uwagę również jego relacje w stosunku do innych przepisów danego aktu normatywnego (wykładnia systemowa wewnętrzna) oraz do przepisów zawartych w innych ustawach (wykładnia systemowa zewnętrzna). Tylko bowiem realizacja tej dyrektywy wykładni prawa, określanej jako argumentum a rubrica, gwarantuje zupełne i niesprzeczne odczytanie danej instytucji prawa z przepisów prawa (por. uchwały Naczelnego Sadu Administracyjnego: z dnia 2 kwietnia 2012 r., II FPS 3/11ONSAiWSA 2012 nr 4, poz. 61; z dnia 19 listopada 2012 r., II FPS 1/12, ONSAiWSA 2013 nr 2, poz. 22).
Sumując, Sąd Najwyższy orzekł z mocy art. 3989 § 2 k.p.c., zaś o kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 39821 w związku z art. 98 § 1 k.p.c.
[SOP]
[ał]