Sygn. akt II CSKP 490/22

POSTANOWIENIE

Dnia 24 stycznia 2023 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
‎SSN Roman Trzaskowski (sprawozdawca)
‎SSN Dariusz Zawistowski

w sprawie z wniosku B. O.
‎przy udziale J. M.
‎o podział majątku wspólnego,
‎po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym 24 stycznia 2023 r.

w Izbie Cywilnej w Warszawie,
‎skargi kasacyjnej uczestnika
‎od postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie
‎z 30 grudnia 2019 r., sygn. akt II Ca 2526/19,

uchyla zaskarżone postanowienie w części zmieniającej punkt VII postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa - Podgórza
‎w Krakowie z dnia 23 maja 2019 r., sygn. akt I Ns 2091/97/P
‎i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu
‎w Krakowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
‎o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

W punkcie VII postanowienia z dnia 23 maja 2019 r. - wydanego w sprawie
‎o podział majątku wspólnego - Sąd Rejonowy dla Krakowa - Podgórza w Krakowie oddalił „wniosek wnioskodawczyni B. O. o dokonanie rozliczenia roszczeń z tytułu posiadania w pozostałym zakresie”, tj. oddalił żądanie zasądzenia na jej rzecz od uczestnika J. M. wynagrodzenia za korzystanie przezeń „ponad udział” z nieruchomości położonej przy ul. […] w K. (dalej – „D.”), będącej wspówłasnością uczestników.

W zakresie dotyczącym korzystania z D. ustalił m.in., że wnioskodawczyni opuściła go wraz z córką w czerwcu 1996 r., a więc jeszcze przed orzeczeniem rozwodu z uczestnikiem (30 grudnia 1996 r., bez orzekania o winie stron).

Od tego czasu J. M. nie pobierał z D. żadnych pożytków, zamieszkując w nim ze wspólnym synem, a przez pewien okres także z córką,
‎a następnie sam, by ostatecznie opuścić D. w październiku 2017 r. i oddać klucze wnioskodawczyni.

Na przestrzeni ponad 20-stu lat wnioskodawczym nie domagała się dopuszczenia do posiadania i nie skorzystała z przysługujących jej w tym zakresie środków prawnych, w tym nie żądała zabezpieczenia swojego roszczenia. Akceptowała, że w D. mieszkają jej dzieci, od których nie dochodziła żadnych świadczeń czy należności.

Uznając, że roszczenie o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
‎z D. przysługiwałoby wnioskodawczyni (jako współwłaścicielce) przeciwko uczestnikowi tylko wtedy, gdyby bezprawnie (wbrew jej woli) wyzuł ją z posiadania albo nie dopuszczał do niego – korzystanie przezeń z całej rzeczy nie jest per se wystarczające - Sąd Rejonowy ocenił, iż in casu przesłanka ta nie jest spełniona. Miał na względzie, że uczestnik pozostał w D. wraz z dzieckiem (z drugim dzieckiem wyprowadziła się wnioskodawczym), a następnie z obojgiem, i zajmował D. wyłącznie na własne potrzeby, tj. nie pobierał pożytków ani nie prowadził tam żadnej działalności. Zważył też, że wnioskodawczyni wyzbyła się prawa do zamieszkiwania w D., chociażby przez założenie nowej rodziny,
‎i zaakceptowała zamieszkiwanie w D. dziecka (dzieci) razem z uczestnikiem. Okoliczność zaś, że nie ponosiła żadnych kosztów utrzymania D. poza podatkiem, nie pozwala uznać, iż poczuwała się do jego posiadania. Ponadto, po tym jak opuściła D. - niezależnie od tego, czy uczyniła to dobrowolnie czy pod przymusem - w żaden sposób nie wykazała jednoznacznej woli powrotu do D. albo prób powrotu czy też stosowania wobec uczestnika środków, które pozwoliłyby jej na wyegzekwowanie prawa do współposiadania prawa. W związku z tym Sąd Rejonowy uznał, że wnioskodawczym miała możliwość współposiadania Domu, tylko czasowo się go wyzbyła ze względu na relacje z uczestnikiem i własne osobiste korzyści (por. s. 44-45, 52-53 uzasadnienia postanowienia Sądu pierwszej instancji).

Postanowieniem z dnia 30 grudnia 2019 r. Sąd Okręgowy w Krakowie, uwzględniając w części apelację wnioskodawczyni, zmienił (m.in.) pkt
‎VII postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa - Podgórza w Krakowie z dnia
‎23 maja 2019 r. w ten sposób, że nadał mu następujące brzmienie: „VII. zasądzić od uczestnika J. M. na rzecz wnioskodawczyni B. O. kwotę 198.308,38 zł (…) tytułem rozliczenia roszczenia z posiadania nieruchomości położonej przy ul. […] w K., a w pozostałej części oddalić roszczenia wnioskodawczyni z tytułu posiadania rzeczy” (pkt 1 tiret 2 postanowienia Sądu Okręgowego), oddalił apelację wnioskodawczyni w pozostałej części (pkt 2) i apelację uczestnika w całości (pkt 3) oraz stwierdził, iż wnioskodawczyni i uczestnik ponoszą koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie (pkt 4).

W uzasadnieniu zakwestionował zapatrywanie Sądu pierwszej instancji, że skoro wnioskodawczyni dobrowolnie wyprowadziła się z Domu, to zgodziła się na to, aby uczestnik korzystał nieodpłatnie z jej udziału. Zdaniem Sądu odwoławczego jest naturalne, że małżonkowie po ustaniu wspólnego pożycia, zwłaszcza jeśli wchodzą w nowy związek partnerski, nie chcą razem mieszkać i jedno z nich się wyprowadza. Taka dobrowolna wyprowadzka nie jest okolicznością obciążającą
‎i nie uzasadnia pozbawienia małżonka korzyści z tytułu przysługującego mu prawa własności, wiążą się z nią bowiem koszty finansowe, nakład czasu i wysiłku na uzyskanie tytułu do innego lokalu, jego urządzenie, a następnie ponoszenie kosztów jego utrzymania. Zważywszy, jak wiele czasu upłynęło od czasu wyprowadzenia się wnioskodawczyni z D., uczestnik powinien – w ocenie Sądu Okręgowego – liczyć się z koniecznością zapłaty za korzystanie z udziału wnioskodawczyni, a jeżeli na to się nie godził - uregulować sposób korzystania
‎z niej w inny sposób. W szczególności D. można było wynająć albo sprzedać, aby żadna ze stron nie czuła się pokrzywdzona - z jednej strony – tym, że nie korzysta ze swojej rzeczy, a z drugiej strony – tym, że musi ponosić koszty korzystania z tej rzeczy ponad swój udział. Dlatego też Sąd ad quem uznał, że roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie przez uczestnika z należącego do wnioskodawczyni udziału we współwłasności D. znajduje podstawę prawną w treści art. 224 § 2 i 225 k.c., przy czym chodzi tu o korzystanie od dnia złożenia w tym zakresie pierwszego wniosku przez wnioskodawczynię (7 czerwca 2000 r.) do czasu wyprowadzenia się przez uczestnika z D. i oświadczenia woli przekazania go wnioskodawczyni (31 października 2017 r.).

Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego wniósł uczestnik, zaskarżając go w części, a mianowicie w pkt 1 tiret 2 co do kwoty 198.308,38 zł, zasądzonej od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni z tytułu rozliczenia roszczenia wnioskodawczyni z posiadania D. Zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj. art. 224 i 225 k.c. Wniósł o uchylenie postanowienia w zaskarżonej części
‎i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Krakowie z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia
‎o kosztach postępowania kasacyjnego, względnie o uchylenie postanowienia
‎w zaskarżonej części oraz orzeczenie w tym zakresie co do istoty sprawy przez oddalenie w całości wniosku wnioskodawczyni o zapłatę kwoty 198.308,38 zł
‎z tytułu roszczeń związanych z posiadaniem przez uczestnika D. i zasądzenie od wnioskodawczyni na jego rzecz kosztów postępowania za drugą instancję
‎i kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzucane przez uczestnika naruszenie art. 224 i 225 k.c. miało polegać na ich zastosowaniu z pominięciem art. 206 k.c. i przyjęciu, że w sytuacji, w której wnioskodawczyni dobrowolnie opuściła D. i nie domagała się dopuszczenia do współposiadania, należy się jej stosowne wynagrodzenie. Tymczasem w świetle art. 206 k.c. o bezprawności działania współwłaściciela uzasadniającej żądanie wynagrodzenia na podstawie art. 224 § 1 k.c. lub art. 224 § 2 w związku z art.
‎225 k.c. można mówić jedynie wtedy, gdy z naruszeniem art. 206 k.c. pozbawił lub nie dopuścił innego współwłaściciela do współposiadania i korzystania z rzeczy wspólnej. Samo zatem stwierdzenie, że z przedmiotu współwłasności korzysta wyłącznie jeden współwłaściciel nie oznacza jeszcze, iż działa on z przekroczeniem uprawnień wynikających z art. 206 k.c. In casu wnioskodawczyni nie domagała się dopuszczenia jej do współposiadania D., żądając jedynie zapłaty wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy. Zaniechanie korzystania z D. było suwerenną decyzją wnioskodawczyni, która nie miała obiektywnej potrzeby korzystania z niego, skoro wkrótce po wyprowadzeniu się zawarła nowy związek małżeński i zamieszkała wraz z nowym małżonkiem.

Zdaniem skarżącego, gdyby nawet przyjąć, że użytkował D. bez tytułu prawnego, rolą wnioskodawczyni było wykazanie jego złej wiary, czego nie uczyniła. W tej sytuacji obowiązek zapłaty wynagrodzenia powstałby w oparciu
‎o art. 224 § 2 k.c. tylko wówczas, gdyby wnioskodawczyni realizowała swoje uprawnienia windykacyjne.

Rozważając argumentację skarżącego, należy przede wszystkim przypomnieć, że zgodnie z dominującym obecnie i trafnym stanowiskiem art.
‎206 k.c. ma na względzie jedynie bezpośrednie, niepodzielne współposiadanie
‎i korzystanie (władanie do niepodzielnej ręki, pro indiviso) z całej rzeczy wspólnej przez wszystkich współwłaścicieli (por. zwłaszcza uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2013 r., III CZP 88/12, OSNC 2013, nr 9, poz. 103, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19, OSNC 2021, nr 5, poz. 33). Nie zakłada natomiast korzystania z całości albo części rzeczy na wyłączność, choćby objęta wyłącznością fizyczna część nieruchomości nie wykraczała - według takiego czy innego kryterium wyliczenia - poza wielkość udziału przysługującego współwłaścicielowi władającego tą częścią (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2013 r., II CSK 459/12, nie publ. i z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19). Dla stwierdzenia naruszenia art. 206 k.c. wielkość udziału jest co do zasady irrelewantna, a samo posługiwanie się określeniami "posiadania ponad udział" lub "posiadanie w granicach udziału" - charakterystyczne dla dawniejszego orzecznictwa (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2009 r., V CSK 311/08, nie publ., z dnia
‎22 października 2010 r., III CSK 331/09, niepubl. oraz z dnia 14 października
‎2011 r., III CSK 288/10, niepubl.) - jest obecnie uznawane za nieprawidłowe
‎i mylące (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 3/08, OSNC 2009, nr 4, poz. 53, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego
‎2020 r., III CSK 84/19). Tym samym irrelewantne - także z punktu widzenia oceny dobrej wiary - jest to, czy ów współwłaściciel zdawał sobie sprawę (powinien zdawać sobie sprawę) z władania "ponad udział", każda bowiem "wyłączność", nie bazująca na zgodzie uprawnionych, jest w świetle art. 206 k.c. bezprawna. Bezprawność ta uzasadnia nie tylko nakazanie pozwanemu dopuszczenie do współposiadania na zasadach określonych w art. 206 k.c., ale i zasądzenie od niego na podstawie art. 224 § 2 lub art. 224 § 2 w związku z art. 225 k.c. wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy wspólnej w zakresie, do którego nie uprawnia art. 206 k.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r.,
‎III CZP 3/08).

Zgoda współwłaścicieli na korzystanie z rzeczy (jej części) na wyłączność może przybrać postać umowy o podział rzeczy do korzystania (tzw. podział quoad usum), polegający na wytyczeniu poszczególnym właścicielom fizycznie wydzielonych części rzeczy wspólnej do wyłącznego władania, albo rezygnacji - nie będącej zrzeczeniem się prawa własności - z wykonywania swych uprawnień
‎w odniesieniu do rzeczy wspólnej (jej części) przez jednego współwłaściciela albo wielu współwłaścicieli na rzecz innego albo innych (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2013 r., III CZP 88/12 i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2013 r., II CSK 459/12, niepubl., z dnia
‎23 września 2016 r., II CSK 799/15, niepubl., z dnia 24 listopada 2017 r., I CSK 109/17, niepubl. i z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19). Każda z tych postaci zgód wyłącza - w zakresie związanego z nią zezwolenia - bezprawność niezgodnego z art. 206 k.c. współposiadania i korzystania z rzeczy wspólnej. Żadna z nich nie wymaga też zachowania formy szczególnej i może nastąpić także
‎w sposób dorozumiany (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
‎z dnia 19 marca 2013 r., III CZP 88/12, OSNC 2013, nr 9, poz. 103, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1963 r., III CR 81/63, OSN 1964, nr 9, poz.
‎189, z dnia 10 lutego 2004 r., IV CK 17/03, MoP 2007, nr 14, - 791, z dnia
‎16 września 2015 r., III CSK 446/14, niepubl. i z dnia 18 sierpnia 2017 r., IV CSK 628/16, nie publ. oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2013 r., II CSK 459/12, niepubl., z dnia 10 listopada 2016 r., IV CSK 46/16, niepubl., z dnia 24 listopada 2017 r., I CSK 109/17 i z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19). O ile jednak do zawarcia umowy o podział rzeczy do korzystania niezbędna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 94/07, OSNC-ZD 2008, z. D, poz. 96 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2016 r., IV CSK 46/16, niepubl. i z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19), o tyle czasowa rezygnacja leży w indywidualnej gestii każdego ze współwłaścicieli, jest skuteczna tylko w relacji do niego i w braku odmiennego zastrzeżenia może być w każdym czasie odwołana (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19).

W świetle przedstawionego dorobku orzecznictwa trzeba zgodzić się ze skarżącym, że pierwszorzędne znaczenie w niniejszej sprawie ma ocena, czy wyprowadzając się ze wspólnego D. albo później wnioskodawczyni manifestowała wolę jego współposiadania i korzystania zeń, co uczestnik jej uniemożliwił (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2021 r.,
‎IV CSKP 30/21, OSNC 2021, nr 11, poz. 75). Kwestii tej Sąd Okręgowy w istocie nie rozważył (ani nie poczynił ustaleń w tym zakresie), zakładając jedynie mimochodem, że opuściła ona D. dobrowolnie, i uznając to za naturalne wobec rozkładu wspólnego pożycia. Naturalność takiego postępowania nie oznacza jednak jeszcze, że uzasadnia ono nałożenie na uczestnika ciężaru – potencjalnie bardzo znaczącego - wynagrodzenia za korzystanie z D. „ponad udział”. Będąc współwłaścicielem D., mógł bowiem z niego korzystać w całości i sam fakt takiego korzystania nie uzasadniał jeszcze roszczenia wnioskodawczyni. Jak długo uczestnik nie uniemożliwiał jej współposiadania i korzystania z D., tak długo roszczenia tego nie uzasadniało również występowanie przez nią w toku postępowania działowego z żądaniem zapłaty wynagrodzenia czy też z wnioskami zmierzającymi do dokonania podziału D. albo przyznania go jej na wyłączność. Wbrew wywodom Sądu Okręgowego nie można też uznać, że uczestnik miał obowiązek D. wynająć albo sprzedać, a uzyskanymi w ten sposób dochodami podzielić się z wnioskodawczynią stosownie do wielkości udziałów. Sąd nie wskazał źródła tego obowiązku, a ogólne odwołanie się do względów słuszności byłoby w tym zakresie niewystarczające. O bezprawności wyłącznego posiadania
‎i korzystania z D. przez uczestnika można by natomiast mówić, gdyby sprzeciwiały się one zabezpieczeniu przez sąd żądań wnioskodawczyni przez odpowiednie uregulowanie sposobu korzystania z D. przez współwłaścicieli na czas trwania postępowania (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
‎12 października 1973 r., III CZP 56/73, OSNCP 1974, nr 7-8, poz. 125 i z dnia
‎26 maja 1977 r., III CZP 33/77, OSNCP 1978, nr 1, poz. 3), co jednak nie miało miejsca.

Z tych względów, na podstawie art. 398¹⁵ § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.