Sygn. akt II CSKP 324/22

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 maja 2022 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Maciej Kowalski (przewodniczący, sprawozdawca)
‎SSN Tomasz Szanciło
‎SSN Jacek Widło

w sprawie z powództwa P. Ż. i A. S.
‎przeciwko [...] Bank spółce akcyjnej w W.
‎o zapłatę, ewentualnie o ustalenie nieważności umowy,
‎po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 19 maja 2022 r.,
‎skargi kasacyjnej pozwanego

od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku
‎z dnia 9 września 2019 r., sygn. akt I ACa 448/19,

uchyla zaskarżony wyrok w punktach I, III i IV i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Białymstoku do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Powodowie P. Ż. i A. S. domagali się zasądzenia od Banku S.A.
‎w W. kwoty 219 342,05 zł z ustawowymi odsetkami, ewentualnie stwierdzenia nieważności umowy kredytu z 25 września 2008 r.

Wyrokiem z 26 lutego 2019 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie oddalił powództwo. Sąd ten ustalił, że 25 września 2008 r. powodowie zawarli z pozwanym umowę kredytu mieszkaniowego hipotecznego w kwocie 156 845,71 CHF. Kwota kredytu miała zostać wypłacona w walucie polskiej. Umowa nie przewidywała możliwości jej wypłaty (oddania do dyspozycji) kredytobiorcy we frankach szwajcarskich. Raty kredytu natomiast miały być płatne w złotych polskich. Do wypłaty kredytu stosowano kurs kupna dla dewiz obowiązujących w B. S.A. w dniu realizacji zlecenia płatniczego według aktualnej tabeli kursów. Kwota kredytu została wypłacona powodom 29 września 2008 r. w złotych polskich. W tym dniu powód P. Ż. zawarł z pozwanym transakcję wymiany walut, w wyniku której otrzymał 332 512,91 zł po kursie 2,12 zł.

W ocenie Sądu Okręgowego powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie. Powodowie nie wykazali spełnienia wszystkich przesłanek z art. 385¹ § 1 k.c.,
‎w tym w szczególności przesłanki rażącego naruszenia ich interesów przez dowolne kształtowanie stosowanych przez pozwany bank kursów walut. Konstrukcja umowy umożliwiała bankowi zmianę tabeli kursów w czasie między złożeniem dyspozycji uruchomienia kredytu a jego wypłatą. Powodowie jednak
‎29 września 2008 r. zawarli negocjowaną, natychmiastową transakcję wymiany walut, w wyniku której dokonali sprzedaży kwoty kredytu wyrażonej we frankach szwajcarskich – 156 845,71 CHF, w zamian za co uzyskali kwotę 332 512,91 zł (wnioskowali zaś o 325 000 zł kredytu. Zdaniem Sądu Okręgowego takie ukształtowanie treści stosunku prawnego nie może być uznane za sprzeczne
‎z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy konsumenta, gdyż powodowie mieli możliwość negocjowania kursu przed wypłaceniem kredytu, z czego skorzystali, a uzyskana w wyniku zawartej transakcji kwota została określona na poziomie wyższym niż to wynikało z wniosku kredytowego. O ile zatem powodowie nie mieli rzeczywistego wpływu na treść umowy w zakresie postanowienia dotyczącego spłaty kredytu według kursu CHF z tabeli banku, to niewątpliwie mieli sposobność zapoznania się z warunkami umowy przed jej zawarciem oraz wyboru jednego z wariantów spłaty. Zawarta umowa spełniała wymogi umowy kredytu bankowego zdefiniowanej w art. 69 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (aktualnie: tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 2439 ze zm. – dalej: „pr. bank.”), bowiem bank oddał do dyspozycji kredytobiorców wskazaną kwotę CHF, która w wyniku umowy stron z 29 września 2008 r. została wymieniona na złote polskie, w której to walucie kredyt był spłacany.

Odnosząc się do kwestii interesu prawnego powodów w wytoczeniu powództwa o ustalenie, Sąd Okręgowy wskazał, że umowa kredytu została zawarta i aktualnie jest wykonywana przez strony. Jeżeli z powodu nieważności umowy spełnione świadczenia stały się nienależne, to powodom przysługują dalej idące roszczenia – o zwrot nienależnego świadczenia,

Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z 9 września 2019 r. zmienił zaskarżony wyrok i ustalił, że zawarta przez powodów umowa jest nieważna. Wskazał, że Sąd pierwszej instancji, badając kwestię ważności umowy kredytu zawartej 25 września 2008 r., błędnie odnosił się do art. 69 ust. 2 pkt 4 a pr. bank., który został wprowadzony dopiero ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 165, poz. 984), która to weszła w życie 26 sierpnia 2011 r. Sąd ten błędnie przyjął również, że nieważność umowy z powodu jej sprzeczności z art. 69 pr. bank. można było konwalidować wskutek „zawarcia negocjowalnej, natychmiastowej transakcji wymiany walut" z 29 września 2008 r., albowiem art. 58 k.c. przewiduje bezwzględną nieważność czynności prawnej ex lege, od chwili jej zawarcia. Wskazał, że oceny umowy wiążącej strony należy dokonywać przez pryzmat wymogów jakie umowa kredytu bankowego winna spełniać stosownie do art.69 pr. bank., w brzmieniu obowiązującym w dacie jej zawarcia. W ocenie Sądu drugiej instancji, aby można było mówić o ważnej umowie kredytu, musi występować tożsamość pomiędzy kwotą i walutą kredytu, kwotą środków pieniężnych oddanych do dyspozycji kredytobiorcy oraz kwotą, jaką kredytobiorca zobowiązany jest zwrócić bankowi wraz z odsetkami. Zgodnie z umową między stronami waluta kredytu została określona jako franki szwajcarskie, a kwota na 156 845,71 CHF. Z kolei do dyspozycji kredytobiorców została oddana kwota w złotych polskich i również kwotę w złotych polskich mieli oni obowiązek zwrócić. W takiej zaś sytuacji umowa zawarta przez strony nie spełniała wymogów umowy kredytu bankowego zdefiniowanej w art. 69. pr. bank., bowiem bank nie oddał do dyspozycji kredytobiorcy wskazanej w umowie kwoty CHF, lecz kwotę w złotych polskich.
‎Z uwagi na charakter art. 69 pr. bank., jako przepisu bezwzględnie obowiązującego, umowa kredytu była nieważna. Powodowie wykazali także interes prawny w ustaleniu nieważności umowy (art. 189 k.p.c.), wskazując na stan niepewności prawnej polegającej na pobieraniu przez pozwanego od powodów
‎w dalszym ciągu rat kredytu pomimo nieważności umowy.

W ocenie Sądu Apelacyjnego powództwo w części, w jakiej dotyczyło żądania zapłaty, nie mogło być uwzględnione. Pozwany wypłacił bowiem powodom w wyniku realizacji nieważnej umowy kredytu kwotę 332 512,91 zł, natomiast powodowie spłacili mu dotychczas jedynie kwotę 219 342,05 zł, a zatem nie został wzbogacony ich kosztem.

Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wywiódł pozwany. Zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj. art. 69 ust. 1 i 2 pr. bank. oraz art. 58 § 1 i art. 353¹ k.c. przez ich błędną wykładnię i stwierdzenie nieważności umowy kredytowej, pomimo braku podstaw do stwierdzenia nieważności tej umowy. W konkluzji wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa, ewentualnego o ustalenie nieważności umowy, względnie uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie w tym zakresie sprawy właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

W przypadku kredytu denominowanego do waluty obcej istota typowej umowy takiego kredytu sprowadza się do tego, że bank udziela kredytobiorcy kredytu w wysokości określonej w walucie obcej, ale wypłata tej kwoty następuje
‎w PLN. Tak więc w przypadku tego rodzaju kredytu kredytobiorca uzyskuje środki pieniężne w złotych, ale wysokość kredytu ustalona jest w walucie obcej, z tym że w momencie udostępniania kredytu czy jego transz następuje przeliczenie z waluty obcej na złotówki według kursu na dzień udostępnienia kredytu czy jego transz. Spłata rat kapitałowo-odsetkowych następuje w PLN, obliczanych jako równowartość w złotych polskich określonej ilości waluty obcej. W przypadku tego rodzaju umów wypłata przez bank kwoty kredytu w PLN oraz spłata kredytu w PLN przez kredytobiorcę nie jest uprawnieniem stron, ale ich obowiązkiem wynikającym z umowy.

Ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (tzw. ustawa antyspreadowa) do ustawy– Prawo bankowe został wprowadzony art. 69 ust. 4a, zgodnie z którym umowa kredytu powinna określać, w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska, szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu.

Na skutek powyższego do porządku prawnego zostały wprowadzone m.in. dwa rodzaje kredytów, tj. denominowany i indeksowany. W tzw. ustawie antyspreadowej ustawodawca potwierdził jednak tylko to, co wcześniej wynikało już z zasady autonomii woli stron (art. 353¹ k.c.), a mianowicie, że przed jej wejściem
‎w życie dopuszczalne było zawieranie umów o kredyt denominowany, jak
‎i indeksowany (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 30 października 2020 r., II CSK 805/18).

Dopuszczalność zastrzegania spreadu wynikała pośrednio z art. 22 ustawy
‎z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 126, poz. 715 ze zm.), który obowiązywał do 22 lipca 2017 r., przewidującego obowiązek podania konsumentowi przed zawarciem umowy o kredyt zabezpieczony hipoteką m.in. informacji o zasadach ustalania wysokości spreadu walutowego oraz sposobie informowania konsumenta przez bank o jego wysokości w czasie obowiązywania umowy (pkt 9) oraz informacji o wpływie spreadu walutowego na wysokość kredytu oraz wysokość rat kapitałowo-odsetkowych (pkt 10). Oznacza to, że w założeniu ustawodawcy tego rodzaju mechanizm indeksacji – wprost gdzie indziej nieuregulowany – nie był sprzeczny z ogólną konstrukcją umowy kredytu przewidzianą w art. 69 ust. 1 pr. bank. W tej sytuacji nie ma podstaw, by przyjąć, że uchylenie przywołanego przepisu mocą art. 82 pkt 10 ustawy z dnia 23 marca 2017 r. o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami (Dz.U. z 2017 r. poz. 819) oznacza ograniczenie elastyczności art. 69 ust. 1 pr. bank. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18).

To, że w stanie prawnym przed wejściem w życie tzw. ustawy antyspreadowej, tj. przed 26 sierpnia 2011 r., ustawodawca co do zasady akceptował zawieranie umów kredytu, w których waluta obca pełniła funkcję waloryzacyjną, znajduje potwierdzenie w art. 69 ust. 2 pkt 4a i art. 75b pr. bank., mających – w związku z art. 4 i art. 5 ust. 1 ustawy z 29 lipca 2011 r. – zastosowanie także do umów zawartych w odniesieniu do niespłaconej jeszcze części kredytu. Możliwość skorzystania z mechanizmu rozliczeń określonego w art. 75b pr. bank. nie pozbawia powodów uprawnienia do zażądania skontrolowania postanowień umowy, którą zawarli z pozwanym z odwołaniem się do kryteriów ustalonych w art. 385¹ § 1 k.c. Nowelizacja prawa bankowego z 29 lipca 2011 r. przyznała kredytobiorcom jedynie dodatkowe uprawnienie do spłacania rat kredytu indeksowanego lub denominowanego do waluty obcej bezpośrednio w tej walucie, co nie znaczy, że nałożyła na nich obowiązek zachowania takiej formy spłaty, albo że wyłączyła możliwość zgłoszenia roszczeń powstałych na gruncie umów niespełniających wymagań stawianych umowom kredytowym w stosunkach
‎z konsumentami.

Również w orzecznictwie Sądu Najwyższego dotyczącym umów kredytu zawieranych jeszcze przed wejściem w życie ustawy o kredycie konsumenckim wyrażano pogląd, że umowa kredytu wiążąca wysokość udzielonego kredytu oraz wysokość jego spłat z kursem waluty obcej, np. franka szwajcarskiego, nie jest sprzeczna z ogólną konstrukcją umowy kredytu przewidzianą w art. 69 ust. 1 pr. bank i stanowi jej możliwy wariant. Stanowisko to należy uznać za utrwalone (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego: z 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, OSNC 2016, nr 11, poz. 134; z 19 marca 2015 r., IV CSK 362/14, OSNC-ZD 2016, nr C, poz. 49; z 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14; z 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16; z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18).

Umowa kredytowa łączące strony została zawarta 25 września 2008 r.,
‎a więc pod rządem prawa bankowego, które obowiązywało przed wejściem w życie tzw. ustawy antyspreadowej. Jest to umowa o kredyt denominowany. Kwota kredytu została w niej wyrażona w CHF, zaś wypłata kredytu oraz jego spłata następowały w PLN, czego powodowie mieli świadomość i na co wyrazili zgodę. Nie można zatem uznać, że umowa zawarta przez strony nie spełniała wymogów umowy kredytu bankowego zdefiniowanego w art. 69. pr. bank. i jest nieważna tylko z tego powodu, że bank nie oddał do dyspozycji kredytobiorców wskazanej
‎w umowie kwoty CHF, lecz kwotę w złotych polskich.

Nie ma podstaw, by uznać, że zastosowanie denominacji przewidującej spread jest samo przez się sprzeczne z art. 69 ust. 1 pr. bank. Wprawdzie
‎w rezultacie jego zastrzeżenia w chwili zawarcia umowy czy faktycznego oddania środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy, wyrażona w złotych polskich, podlegająca zwrotowi „kwota kredytu” jest wyższa niż kwota udostępniona, jednakże oznacza to tylko to, że spread może być – w zależności od zmian kursu waluty, do której kredyt jest denominowany – źródłem dodatkowej korzyści banku (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 2018, nr 7-8, poz. 79).

Umowa kredytu bankowego jest umową nazwaną (art. 69 pr. bank.). W art. 69 ust. 2 pr. bank. wskazano jej niezbędne (obligatoryjne) postanowienia. Elementów konstrukcyjnych tej umowy poszukiwać należy jednak w art. 69 ust.
‎1 pr. bank. Oznacza to, że umowa kredytu zawarta przez strony odpowiada definicji umowy kredytu denominowanego, mieści się w konstrukcji ogólnej kredytu bankowego i stanowi jej możliwy wariant – art. 353¹ k.c. w zw. z art. 69 pr. bank. Wobec powyższego twierdzenia o nieważności umowy z uwagi na sprzeczność
‎z prawem są pozbawione podstaw.

Na tym etapie postępowania nie ma możliwości odniesienia się do oceny poszczególnych postanowień umownych, gdyż Sąd meritii oceny takiej jeszcze nie dokonał. Sąd Apelacyjny zaniechał bowiem analizy sprawy pod tym kątem, stąd była to wystarczająca przesłanka do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Należy mieć przy tym na uwadze, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko o niedozwolonym charakterze postanowień, które uprawniają bank do jednostronnego ustalenia kursów walut, pozostawiając mu pole do arbitralnego działania ma ugruntowany charakter (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 8 września 2016 r., II CSK 750/15; z 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16; z 19 września 2018 r.,
‎I CNP 39/17; z 24 października 2018 r., II CSK 632/17; z 13 grudnia 2018 r., V CSK 559/17; z 27 lutego 2019 r., II CSK 19/18; z 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, OSP 2019, z. 12, poz. 115; z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18; z 29 października 2019 r., IV CSK 309/18, OSNC 2020, nr 7-8, poz. 64; z 7 listopada 2019 r., IV CSK 13/19; z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, OSNC-ZD 2021, nr B poz. 20; z 30 września 2020 r., I CSK 556/18; z 2 czerwca 2021 r., I CSKP 55/21; z 28 września 2021 r., I CSKP 74/21).

Ewentualne wyeliminowanie z łączącej strony umowy niedozwolonych postanowień umownych określających zasady przeliczania udzielonego kredytu na złotówki oraz spłat na franki szwajcarskie wymagałoby oceny, czy umowa
‎w pozostałym zakresie jest możliwa do utrzymania. Jak wskazano w wyroku Sądu Najwyższego z 2 czerwca 2021 r., I CSKP 55/21, w razie sporu o ważność umowy kredytu bankowego denominowanego (indeksowanego) do obcej waluty, w której treści znajduje się niedozwolona klauzula konsumencka dotycząca sposobu tej denominacji, rozpatrzeć należy kilka możliwości rozstrzygnięcia. Pierwsza, to stwierdzenie nieważności umowy, która bez klauzuli niedozwolonej nie może dalej funkcjonować w obrocie prawnym, zwłaszcza ze względu na brak (odpadnięcie) któregoś z koniecznych składników (essentialia negotii) umowy nazwanej kredytu bankowego. Druga, to przyjęcie, że umowa jest ważna, ale w miejsce bezskutecznych postanowień waloryzacyjnych nie wchodzą żadne dodatkowe postanowienia. Trzecia, to ewentualne przyjęcie, że umowa jest ważna i jej uzupełnienie przez sąd przez wprowadzenie w miejsce niedozwolonych klauzul innego mechanizmu waloryzacji.

W tym stanie rzeczy, zarzuty zawarte w skardze kasacyjnej okazały się uzasadnione.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 398¹⁵ § 1 k.p.c., orzekł jak w sentencji.

O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 398²¹ k.p.c.

[as]