Sygn. akt II CSKP 168/22

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 25 marca 2022 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
‎SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
‎SSN Władysław Pawlak

w sprawie z powództwa L. S.
‎przeciwko J. S.
‎o zachowek,
‎po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 25 marca 2022 r.,
‎skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w (…)
‎z dnia 4 grudnia 2018 r., sygn. akt V ACa (…),

oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 2 700,00 (dwa tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

L. S. i M. S. domagali się zasądzenia od pozwanej J. S. kwot po 260.333,72 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 26 kwietnia 2015 r. do dnia zapłaty na rzecz każdego z powodów tytułem zachowku oraz zasądzenie kosztów procesu.

Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 8 grudnia 2017 r. zasądził
‎od pozwanej J. S. na rzecz powodów M. S. i L. S. kwoty po 94.538,70 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 sierpnia 2015 r. do dnia zapłaty (pkt 1 i 3), oddalił ich dalej idące żądanie (pkt 2 i 4), nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w T.: od powodów z zasądzonych roszczeń kwoty po 8.291,90 zł tytułem części nieuiszczonych opłat od pozwu (pkt 5 i 6) oraz od pozwanej J. S. kwotę 9.450,30 zł tytułem pozostałych części tych nieuiszczonych opłat (pkt 7) i zasądził od powodów na rzecz pozwanej kwoty po 1.565,70 zł tytułem zwrotu kosztów procesu (pkt 8 i 9).

Sąd ten ustalił, że J. S., syn L. i M. S., był obywatelem polskim. Posiadał również obywatelstwo australijskie. Zmarł w dniu 25 lipca 2011 r. w Liverpoolu w Związku Australijskim, gdzie ostatnio zamieszkiwał przy E.. W chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim z J. S.. Małżonkowie nie mieli dzieci. Spadkobiercami ustawowymi zmarłego - według prawa polskiego - byliby żona oraz rodzice. Nikt z nich nie został uznany za niegodnego dziedziczenia ani nie zrzekał się dziedziczenia po zmarłym.

W dniu 21 maja 2011 r. na terytorium Związku Australijskiego J. S. sporządził testament, spisany pismem komputerowym w języku angielskim. Po słowach „(…)" złożył własnoręczny i nieczytelny podpis. Testament został podpisany również przez dwóch świadków: P. P. i P. P.. Na marginesie testamentu, własnoręcznie i nieczytelnie podpisali się także żona zmarłego oraz K. N., wykonujący w Związku Australijskim zawód adwokata. W opisanym testamencie J. S. odwołał wszystkie swoje poprzednie testamenty oraz rozporządzenia testamentowe i przekazał cały swój majątek żonie J. S.. Jednocześnie jako wykonawcę testamentu oraz administratora majątku wyznaczył swoją żonę. Testament ten, nie został w późniejszym czasie odwołany.

W skład majątku należącego wyłącznie do zmarłego J. S., a znajdującego się na terenie Australii wchodzą: udziały w spółkach akcyjnych,
‎tj. 500 akcji w S. o wartości 150 000,00 dolarów australijskich, samochód marki C. model (…) o wartości 18 000,00 dolarów australijskich, środki pieniężne zdeponowane w banku G. w wysokości 557,75 dolarów australijskich oraz w tym samym banku na innym koncie – 118 336,61 dolarów australijskich.

W skład majątku należącego do zmarłego na zasadzie wspólności majątkowej wchodzą: nieruchomość położona przy E. o wartości 300 000,00 dolarów australijskich, udziały w spółkach A. w ilość 1059 akcji o wartości 4 765,50 dolarów australijskich oraz środki pieniężne zdeponowane w banku (…) w kwocie 62,75 dolarów australijskich.

W skład majątku znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wchodzą:

-budynek mieszkalny położony przy ul. K. w G. na działce oznaczonej numerem 67/3 o pow. 1186 m², objętej księgą wieczystą KW (…) prowadzoną przez Sąd Rejonowy w G., o wartości 150 000,00 dolarów australijskich (452 880,00 zł),

-nieruchomość położona w miejscowości C., oznaczona jako działka nr 668/44 o pow. 0,0312 ha w KW (…) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w K. o wartości 60 000,00 dolarów australijskich (181 152,00 zł),

-nieruchomość niezabudowana położona w B., oznaczona jako działka nr 611/27 o pow. 0,0504 ha w KW (…) o wartości 5 000,00 dolarów australijskich (15 096,00 zł),

-środki pieniężne zdeponowane w Banku (…) SA w wysokości 3 500,00 dolarów australijskich (10 567,00 zł).

-samochód marki C., model (…), o wartości 2 000,00 dolarów australijskich (6 038,40 zł),

-nieruchomość niezabudowana położona przy ulicy K. w G., oznaczona jako działka nr 67/4 o pow. 1195m² w KW (…) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w G. o wartości 30 000,00 dolarów australijskich (90 576,00 zł).

Postanowieniem z dnia 28 marca 2012 r. Sąd Najwyższy Nowej Południowej Walii stwierdził, że spadek po zmarłym J. S. jest dziedziczony według testamentu sporządzonego w dniu 21 maja 2011 r. Postanowienie,do którego załączono wykaz majątku wchodzącego w skład masy spadkowej, otrzymała żona zmarłego.

Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 18 lipca 2014 r., sygn. akt I Ns (…), stwierdził, że spadek po zmarłym J. S. nabyła w całości na podstawie testamentu z dnia 21 maja 2011 r. sporządzonego w formie przewidzianej przez prawo australijskie obowiązujące w Nowej Południowej Walii, żona zmarłego J. S.. Sąd Okręgowy w T. postanowieniem z dnia 11 marca 2015 r., sygn. VIII Ca (…), oddalił apelację L. S., i M. S. od postanowienia Sądu Rejonowego.

Pozwanej przysługuje prawo własności nieruchomości położonej w Australii, E., Nowa Południowa Walia, udziałów w spółkach A. w ilości 1059 oraz środków pieniężnych w kwocie 62,75 dolarów australijskich.

Prawo Nowej Południowej Walii przewiduje wydanie nakazu zabezpieczenia rodziny. Podanie o wydanie takiego nakazu można złożyć bez względu na to,
‎czy zostało przyznane zarządzanie majątkiem osoby zmarłej. Podanie to musi zostać złożone nie później niż 12 miesięcy po dacie śmierci osoby zmarłej, o ile sąd nie nakaże inaczej po przedstawieniu wystarczająco poważnego powodu.

Sąd Okręgowy wskazał, że skoro zmarły J. S. posiadał obywatelstwa polskie i australijskie, a także na stałe mieszkał na terytorium Australii, zastosowanie znajdą przepisy ustawy Prawo prywatne międzynarodowe. Przyjął, że - w świetle art. 1145 w związku z art. 1146 k.p.c. - postanowienie Sądu Najwyższego Nowej Południowej Walii z dnia 28 marca 2012 r., w którym stwierdzono, że dziedziczenie po zmarłym J. S. następuje według testamentu sporządzonego przez zmarłego w dniu 21 maja 2011 r., podlega uznaniu z mocy prawa w polskim porządku prawnym. Postanowienie to wywołuje skutki prawne na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Stosownie do art. 1146 § 1 pkt 2 k.p.c. w związku z art. 1110² k.p.c., nie może być ono jednak uznane w części dotyczącej praw rzeczowych na nieruchomościach położonych w Polsce; kwestie te należą bowiem do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich.

Sąd Okręgowy podkreślił, że niezależnie od tego, w jakim trybie toczy się sprawa spadkowa dotycząca majątku nieruchomego położonego na terytorium Polski, należy ona do wyłącznej jurysdykcji krajowej sądów polskich. Nie podzielił stanowiska powodów, że w niniejszej sprawie sąd polski może orzekać również co do składników majątku położonego na terytorium Australii oraz że zastosowanie prawa australijskiego w przedmiotowym postępowaniu byłoby sprzeczne
‎z zasadami obowiązującego w Polsce ustroju prawnego i społecznego. Uznał,
‎że powodowie nie zostaną pozbawieni prawa do należnego im zachowku; będzie on jednak niższy od określonego w pozwie.

Sąd Okręgowy ustalił, że łączna wartość majątku spadkowego, tj. majątku osobistego J. S. położonego w Polsce - przy przyjęciu średniej wartości dolara australijskiego w NBP z chwili śmierci J. S. (3,0192 zł) - wynosi 756 309,60 zł. Powodom - stosownie do art. 991 § 1 k.c. - przysługuje z tytułu zachowku połowa wartości udziałów, które przypadłyby im w przypadku dziedziczenia ustawowego. Każdemu z nich przypada zatem 1/8 wartości spadku, a więc kwota 94.538,70 zł.

Sąd Apelacyjny w (…) wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w zakresie dotyczącym roszczenia powódki L. S. (3 i 9) w całości oraz w części orzekającej
‎o pobraniu od skarżącej nieuiszczonej opłaty od pozwu co do kwoty 4.725,15 zł (pkt 7) i orzekł o kosztach procesu.

Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne przyjęte za podstawę zaskarżonego orzeczenia. Uznał za bezzasadne zarzuty braku jurysdykcji krajowej w sprawie, wskazując, że - zgodnie z treścią art. 1104 § 1 i 2 k.p.c. - poddanie przez strony jurysdykcji sądów polskich spraw majątkowych wynikających
‎z oznaczonego stosunku prawnego może nastąpić również przez wdanie się w spór co do istoty sprawy, jeżeli pozwany nie podniesie zarzutu braku jurysdykcji krajowej. Pozwana wdała się w spór nie kwestionując jurysdykcji krajowej i uznała powództwo do kwoty uwzględnionej przez Sąd Okręgowy w zaskarżonym wyroku. Dopiero w dalszej części postępowania cofnęła oświadczenie o uznaniu powództwa i podniosła zarzut braku jurysdykcji krajowej, co - w ocenie Sądu Apelacyjnego -
‎w świetle brzmienia art. 1104 § 2 k.p.c. nie mogło jednak zostać uznane za skuteczne.

Sąd Apelacyjny zaaprobował ocenę Sąd Okręgowy co do zasadność powództwa dokonaną w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego. Uznał za bezzasadne stanowisko skarżącej, że spadkodawca przez sporządzenie testamentu w formie przewidzianej przez prawo australijskie w języku angielskim dokonał wyboru prawa materialnego stosownie do art. 64 ust. 1 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe (dalej: „p.p.m.”). Przepis ten, uchylony ustawą z dnia
‎24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw, przewidywał, że spadkodawca
‎w testamencie lub w innym rozrządzeniu na wypadek śmierci może poddać sprawę spadkową swojemu prawu ojczystemu, prawu miejsca swojego zamieszkania albo prawu miejsca swojego zwykłego pobytu z chwili dokonania tej czynności
‎lub z chwili swojej śmierci, a w razie braku wyboru prawa w sprawie spadkowej właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. W konsekwencji Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutu naruszenia art. 991 § 1 w związku z art. 931
‎i nast. k.c. z modyfikacją wynikającą z art. 992 k.c. przez ich błędne zastosowanie polegające na uznaniu, że w przedmiotowej sprawie ma zastosowanie polskie prawo materialne do oceny roszczenia dochodzonego przez powódkę. Skoro bowiem spadkodawca nie dokonał wyboru prawa w myśl art. 64 ust. 1 p.p.m., to
‎- zgodnie z art. 64 ust. 2 p.p.m. - właściwe było prawo ojczyste spadkodawcy
‎z chwili jego śmierci. W chwili śmierci spadkodawca nadal posiadał polskie obywatelstwo, niezależnie od posiadanego obywatelstwa australijskiego. Zatem zastosowanie polskiego prawa materialnego do rozstrzygnięcia o zachowku należy uznać za prawidłowe, gdyż w przypadku, gdy ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa (art. 2 p.p.m.).

W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 398³
‎§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c., pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w zakresie punktu 3 i 9
‎w całości oraz punktu 7 co do kwoty 4.725,15 zł i zmianę orzeczenia przez odrzucenie pozwu a w razie uznania istnienia jurysdykcji krajowej – przez oddalenie powództwa z uwzględnieniem kosztów dotychczas prowadzonych postępowań, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postepowania.

W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżąca zarzuciła naruszenie art. art. 64 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. z 2015 r. poz. 1792 ze zm.) i art. 4 ust. 2 tej ustawy w brzmieniu obowiązującym w chwili śmierci spadkodawcy.

Drugą podstawę kasacyjną skarżąca wypełniła zarzutami naruszenia
‎art. 1103⁷ pkt 1 i pkt 4 k.p.c. (wskazanego omyłkowo jako art. 1103⁴ pkt 4 k.p.c.) oraz art. 1104 § 2 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie.

Jurysdykcję krajową w sprawach o zachowek ustala się według reguł określonych w art. 1103 i art. 1103⁷ k.p.c. Łącznikiem jurysdykcyjnym w tych sprawach może być miejsce zamieszkania pozwanego (art. 1103 k.p.c.),
‎albo miejsce położenia jego majątku (art. 1103⁷ pkt 4 k.p.c.) bądź miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu spadkodawcy (art. 1103⁷ pkt 6 k.p.c.).
‎Do przyjęcia jurysdykcji krajowej wystarczy stwierdzenie występowania jednego
‎z tych alternatywnych łączników

Zgodnie z art. 1103⁷ pkt 4 k.p.c., sprawy rozpoznawane w procesie, inne niż wymienione w art. 1103¹-1103⁶, należą do jurysdykcji krajowej także wtedy, gdy dotyczą roszczenia o prawo majątkowe, a pozwany ma majątek w Rzeczypospolitej Polskiej lub przysługują mu prawa majątkowe w Rzeczypospolitej Polskiej
‎ o znacznej wartości w stosunku do wartości przedmiotu sporu.

W doktrynie ugruntował się pogląd, zgodnie z którym majątek obejmuje zazwyczaj ogół praw i obowiązków majątkowych, a więc zarówno aktywa i pasywa. Jednak w odniesieniu do łącznika wskazującego jurysdykcję krajową przyjmuje się, że przez majątek należy rozumieć jedynie aktywa przysługujące pozwanemu. Kwestia, czy majątek lub prawo majątkowe przysługujące pozwanemu w Polsce mają znaczną wartość w stosunku do wartości przedmiotu sporu, jest pozostawiona ocenie sądu.

Z ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku wynika, że wartość majątku spadkowego położonego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wynosi 756.309,60 zł, natomiast wartość roszczenia powódki - 260.333,72 zł. Porównując te dwie wartości Sąd Apelacyjny trafnie wskazał, że w przedmiotowej sprawie wartość majątku spadkowego położonego w Polsce jest znacznie wyższa
‎od wartości przedmiotu sporu. W konsekwencji prawidłowo uznał, że spełniona została przesłanka określająca jurysdykcję krajową, przewidziana w art. 1103⁷
‎pkt 4 k.p.c. Konstatacja ta czyni bezprzedmiotowym rozważanie zarzutów naruszenia art. 1103⁷ pkt 1 i art. 1104 § 2 k.p.c., skoro do przyjęcia jurysdykcji krajowej wystarczy stwierdzenie jednej z jej alternatywnych podstaw.

Za chybione należało uznać zarzuty naruszenia wskazanych przez skarżącą przepisów art. 64 ust. 1 i art. 4 ust. 2 p.p.m.

Pierwszy z tych przepisów przewidywał możliwość poddania sprawy spadkowej przez spadkodawcę w testamencie lub w innym rozrządzeniu na wypadek śmierci swojemu prawu ojczystemu, prawu miejsca swojego zamieszkania albo prawu miejsca swojego zwykłego pobytu z chwili dokonania tej czynności lub z chwili swojej śmierci; w razie braku wyboru prawa w sprawie spadkowej właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Stosownie zaś do art. 4 p.p.m., regulującego kwestie o charakterze ogólnym związane z możliwością wyboru prawa, w przypadkach przewidzianych w ustawie można dokonać wyboru prawa właściwego (ust. 1); wybór ten powinien być wyraźny lub w sposób jednoznaczny wynikać z okoliczności sprawy, chyba że przepis dopuszczający wybór prawa stanowi inaczej (ust. 2). 

Nie zasługuje na uwzględnienie argumentacja skarżącego, że sporządzenie przez spadkodawcę testamentu w formie przewidzianej przez prawo australijskie,
‎w języku angielskim, stanowi o dokonaniu wyboru przez niego prawa właściwego do poddania sprawy spadkowej prawu miejsca swojego zamieszkania i pobytu
‎z chwili jego sporządzenia.

Sądu Apelacyjny trafnie wskazał, że samo sporządzenie testamentu
‎w formie właściwej dla określonego prawa materialnego w języku ojczystym jakiegoś państwa nie stanowi wyraźnego przejawu woli dokonania wyboru właściwego prawa; okoliczności te nie wskazują również na dokonanie wyboru
‎w sposób jednoznaczny.

Ocena Sądu Apelacyjnego nie budzi w tym zakresie żadnych zastrzeżeń
‎i nie podważają jej skutecznie zarzuty podniesione przez skarżącą.

Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c. orzekł,
‎jak w sentencji.

br