POSTANOWIENIE
Dnia 27 lutego 2025 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dawid Miąsik
w sprawie z odwołania M. B. przeciwko Zakładowi Emerytalno-Rentowemu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
i Administracji w Warszawie
o wysokość emerytury policyjnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w dniu 27 lutego 2025 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie
z dnia 27 marca 2024 r., sygn. akt III AUa 664/22,
uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok
Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 15 września 2022 r., sygn. akt VI U 44/20 i umarza postępowanie.
UZASADNIENIE
Decyzją z 25 maja 2017 r. Dyrektor Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie (organ rentowy) ponownie ustalił wysokość emerytury policyjnej M. B. (odwołujący się) na podstawie art. 15c ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r., o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Służby Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (ustawa zaopatrzeniowa).
Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim wyrokiem z 15 września 2022 r., VI U 44/20 zmienił zaskarżoną decyzję organu rentowego w ten sposób, że ustalił i emerytura odwołującego się nie podlega ponownemu ustaleniu w trybie art. 15c ustawy zaopatrzeniowej. Sąd Apelacyjny w Szczecinie wyrokiem z 27 marca 2024 r., III AUa 664/22 zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie.
Odwołujący się zaskarżył wyrok Sądu drugiej instancji skargą kasacyjną. Pismem z 27 grudnia 2024 r. organ rentowy poinformował Sąd Najwyższy, że decyzją z 13 listopada 2024 r., wyłączył zastosowanie wobec odwołującego się art. 15c, art. 22a oraz art. 24a ustawy zaopatrzeniowej a następnie wydał decyzje wykonawcze, ustalające na nowo wysokość emerytury oraz renty inwalidzkiej (obie z dnia 18 grudnia 2024 r.). Organ rentowy wniósł o umorzenie postępowania w sprawie. Ustosunkowując się do wniosku organu o umorzenie postępowania, w odpowiedzi na wezwanie Sądu Najwyższego, pełnomocnik odwołującego się pismem z 13 stycznia 2025 r. podtrzymał wnioski skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że kryterium „służby na rzecz totalitarnego państwa” powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 16 września 2020 r., III UZP 1/20, OSNP 2021 nr 3, poz. 28). W wyroku z 18 kwietnia 2023 r., I USKP 40/22 (OSNP 2023 nr 11, poz. 126), Sąd Najwyższy wyjaśnił dodatkowo, że nie można zaaprobować stanowiska, że w każdym przypadku kryterium pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa określone w art. 13b ust. 1 ustawy zaopatrzeniowej spełnione jest już tylko w przypadku formalnej przynależności do wymienionych w nim służb. Jednakże, określenie formacji/instytucji (z uwzględnieniem jednostek wymienionych w art. 13b ust. 1 ustawy zaopatrzeniowej) ma istotne znaczenie z uwagi na to, że zakres i przedmiot ich działalności może prima facie potwierdzać, iż były one bezpośrednio ukierunkowane na realizowanie charakterystycznych dla ustroju totalitarnego zadań i funkcji i takie zadania wykonywali wszyscy - bez wyjątku - funkcjonariusze służący w danej jednostce organizacyjnej, stanowiący jej strukturę, bez której niemożliwe byłoby wykonywanie przypisanych tej jednostce zadań. Dlatego w wyroku Sądu Najwyższego z 9 stycznia 2024 r., III USKP 102/23 (LEX nr 3652059) wyrażono pogląd, że nawet brak po stronie ubezpieczonego indywidualnych działań bezpośrednio zmierzających do naruszania podstawowych praw i wolności człowieka, samoistnie nie wyklucza kwalifikacji jego służby jako służby na rzecz państwa totalitarnego. Skoro art. 13b ust. 1 ustawy zaopatrzeniowej łączy służbę na rzecz totalitarnego państwa z samym podjęciem służby w instytucjach i formacjach w tym przepisie wymienionych, to istnieje domniemanie faktyczne (wynikające z informacji o przebiegu służby potwierdzającej służbę w tych jednostkach), że służba w nich była służbą na rzecz totalitarnego państwa. Domniemanie to może być obalone w procesie cywilnym przez ubezpieczonego. Nie jest jednak tak, że to na organie rentowym ciąży obowiązek udowodnienia (art. 6 k.c. w związku z art. 232 zdanie pierwsze k.p.c.), że dany funkcjonariusz uczestniczył w łamaniu praw człowieka i obywatela. Gdy ustalenia faktyczne postępowania sądowego potwierdzą służbę w instytucjach i formacjach wymienionych w art. 13b ustawy zaopatrzeniowej, to ciężar dowodu przechodzi na ubezpieczonego (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z 30 listopada 2023 r., III USKP 65/23, OSNP 2024 nr 6, poz. 67).
Sąd Najwyższy uznał również, że art. 15c ust. 3 oraz art. 22a ust. 3 ustawy zaopatrzeniowej są sprzeczne z licznymi postanowieniami Konstytucji RP, sądy powszechne są w konsekwencji zobowiązane do niezastosowania tych przepisów (zamiast wielu zob. wyrok Sądu Najwyższego z 4 czerwca 2024 r., III USKP 72/23, LEX nr 3722751 i powołane tam orzecznictwo oraz argumentację). Wspomniana linia orzecznicza została zapoczątkowana wyrokiem z 16 marca 2022 r., II USKP 120/22 (OSNP 2023 nr 9, poz. 104), w którym wyjaśniono, że prawodawca wprowadził do ustawy zaopatrzeniowej dwa mechanizmy korygujące wysokość emerytur funkcjonariuszy pełniących służbę na rzecz totalitarnego państwa. Pierwszy z nich „zeruje” kwalifikowane lata służby, drugi zaś obniża wysokość świadczenia do przeciętnej emerytury przysługującej w powszechnym systemie ubezpieczenia. W odniesieniu do pierwszego z wymienionych mechanizmów Sąd Najwyższy przyjął, że „wyzerowanie lat służby” (art. 15c ust. 1 pkt 1 ustawy zaopatrzeniowej) jest środkiem proporcjonalnym w stosunku do funkcjonariuszy, których lata służby przypadały przed zmianami zapoczątkowanymi w 1989 r. Rozwiązanie to nie pozostaje w sprzeczności z przepisami Konstytucji RP. „Wyzerowanie” lat służby na rzecz totalitarnego państwa sprawia, że każdy jej rok traktowany jest jako nieistniejący, co w konsekwencji powoduje, że im dłuższa była taka służba w trakcie kariery zawodowej odwołującego się funkcjonariusza, tym bardziej wysokość świadczenia - należnego mu po nowelizacji ustawy zaopatrzeniowej - zbliża się do wysokości najniższej emerytury gwarantowanej przez art. 18 ust. 2 ustawy zaopatrzeniowej. „Wyzerowanie” lat służby godzi w funkcjonariuszy, których lata służby przypadały przed zmianami zapoczątkowanymi w 1989 r. Dotkliwość tego rozwiązania jest proporcjonalna i w niewielkim stopniu dotyka osób, które tylko kilka lat służyły w PRL. W rezultacie, rozwiązanie to nadaje się do osiągniecia celu zakładanego przez ustawodawcę: skutecznie obniża emerytury „osób służących na rzecz totalitarnego państwa”. Sąd Najwyższy uwzględnił, że analogiczne do art. 15c ust. 1 pkt 1 ustawy zaopatrzeniowej rozwiązanie (obniżające przelicznik służby z 2,6 do 0,7 podstawy wymiaru) zostało już wcześniej wprowadzone do ustawy zaopatrzeniowej (art. 15b) a Trybunał Konstytucyjny uznał je za zgodne z Konstytucją RP (zob. wyrok z 24 lutego 2010 r., K 6/09, OTK-A 2010 nr 2, poz. 15 oraz z 11 stycznia 2012 r., K 36/09, OTK-A 2012 nr 1, poz. 3). Dlatego według Sądu Najwyższego krytyczna ocena art. 15c ust. 1 pkt 1 ustawy zaopatrzeniowej nie prowadzi do uznania jego niezgodności z Konstytucją RP, gdyż nie ma możliwości jednoznacznego zakwalifikowania tego przepisu jako pozostającego w opozycji do wzorców wynikających z Konstytucji RP, zwłaszcza jej art. 2.
W odniesieniu do drugiego z wymienionych mechanizmów Sąd Najwyższy uznał, że art. 15c ust. 3 ustawy zaopatrzeniowej obniża wysokość świadczeń tych funkcjonariuszy, którzy od 1990 r. służyli wolnej Polsce. Służba taka nie może być traktowana jako służba na rzecz totalitarnego państwa W tej sytuacji zastosowanie w stosunku do takich funkcjonariuszy art. 15c ust. 3 ustawy zaopatrzeniowej i obniżenie świadczenia należnego funkcjonariuszowi do pułapu przeciętnej emerytury, gdy wysokość „ponad” ten wskaźnik została wypracowana po 1990 r.: a) w sposób oczywisty narusza art. 32 ust. 1 ust. 2 Konstytucji RP; b) godzi w art. 64 ust. 1, 2 i 3 Konstytucji RP; c) narusza prawo do zabezpieczenia społecznego po osiągnięciu wieku emerytalnego z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP; d) narusza art. 2 Konstytucji RP. Przemawia to za odmową zastosowania art. 15c ust. 3 ustawy zaopatrzeniowej (zob. też wyrok Sądu Najwyższego z 17 maja 2023 r., I USKP 63/22, OSNP 2024 nr 1, poz. 9 oraz z 24 maja 2023 r., II USKP 40/23, LEX nr 3568174). Akceptując odmowę zastosowania art. 15c ust. 3 ustawy zaopatrzeniowej jako wyrażającego normę sprzeczną z Konstytucją RP, w szczególności przyjmującą sankcję o charakterze nieproporcjonalnym, należy również zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 12 ust. 1 tej ustawy, emerytura policyjna przysługuje funkcjonariuszowi zwolnionemu ze służby, który w dniu zwolnienia posiada 15 lat służby w Policji, wliczając w to okresy równorzędne, wymienione w art. 13 tej ustawy. Oznacza to, że podstawowego przywileju emerytalnego polegającego na możliwości przejścia na emeryturę po 15 latach służby ze świadczeniem wynoszącym co najmniej 40% podstawy jego wymiaru skarżący nie nabył z tytułu służby na rzecz totalitarnego państwa, lecz z tytułu służby pełnionej w demokratycznym państwie prawa. Niewątpliwie za przywilej należy uznać regulację polegającą na tym, że emerytura funkcjonariusza wzrasta o 2,6% podstawy wymiaru za każdy dalszy rok służby (art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy). Celem nowelizacji z 2016 r. było zniesienie tego przywileju i przyjęcie za okresy służby na rzecz totalitarnego państwa 0% podstawy wymiaru, co jest zgodne z celem ustawy wyrażającym się w pozbawieniu przywilejów nabytych z tytułu służby na rzecz totalitarnego państwa. Natomiast mechanizm określony w art. 15c ust. 3 ustawy zaopatrzeniowej w istocie niweczy uprawnienie funkcjonariusza do obliczenia wysokości emerytury według wskaźnika podstawy wymiaru 1,3% lub 2,6% za okresy służby niebędące służbą na rzecz totalitarnego państwa.
W dalszej kolejności w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, w odniesieniu do prawa do renty policyjnej, że zastosowanie art. 22a ustawy zaopatrzeniowej jest sprzeczne z powołanymi wyżej postanowieniami Konstytucji RP w przypadku obliczenia wysokości policyjnej renty inwalidzkiej na podstawie tego przepisu, gdy w sprawie nie ustalono, by prawo do renty zostało nabyte z tytułu służby na rzecz totalitarnego państwa (wyrok Sądu Najwyższego z 13 lutego 2024 r., I USKP 110/23).
Ponadto, w przypadku ponownego obniżenia wysokości świadczeń emerytalno-rentowych byłym funkcjonariuszom służb bezpieczeństwa komunistycznego państwa, należy zawsze dokonać oceny proporcjonalności takiej redukcji (wyroki Sądu Najwyższego z 9 czerwca 2022 r., III USKP 145/21, OSNP 2022 nr 11, poz. 113; z 18 września 2024 r., I USKP 58/24).
Następnie należy zwrócić uwagę, że stosownie do postanowienia Sądu Najwyższego z 8 października 2024 r., II USKP 161/23 „wydanie przez organ rentowy decyzji w całości uwzględniającej żądanie ubezpieczonego, będące przedmiotem skargi kasacyjnej, uzasadnia uchylenie orzeczeń sądów obu instancji i umorzenie postępowania (art. 39819 w związku z art. 39821 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 47713 i art. 355 § 1 k.p.c.)”. Sąd Najwyższy w obecnym składzie w pełni podziela powyższą tezę oraz leżącą u jej podstaw argumentację. Jak wyjaśniono w powyższym orzeczeniu, zmiana lub wykonanie przez organ rentowy decyzji nie ma wpływu na bieg sprawy przez sądem ubezpieczeń społecznych (art. 47713 zdanie drugie k.p.c.). Sąd ten zobowiązany jest jednak umorzyć postępowanie w całości lub w części, jeżeli przed rozstrzygnięciem sprawy nastąpi wydanie decyzji uwzględniającej w całości lub w części żądanie strony (art. 47713 zdanie pierwsze k.p.c.). Przyjmuje się, że wskazany przepis stanowi samodzielną podstawę uchylenia lub zmiany decyzji na korzyść odwołującego się, obok przyczyn przewidzianych w art. 83a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2024 r., poz. 497 (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 8 maja 2012 r., II UK 240/11, OSNP 2013 nr 7-8, poz. 98). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 lipca 1998 r., II UKN 138/98 (OSNAPiUS 1999 nr 13, poz. 440), do umorzenia postępowania z omawianej przyczyny zobowiązany jest także sąd drugiej instancji. Nieumorzenie postępowania przez sąd odwoławczy uprawnia Sąd Najwyższy do wydania stosownego orzeczenia. W sprawie II UKN 138/98 Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok Sądu drugiej instancji oraz poprzedzający go wyrok Sądu pierwszej instancji i umorzył postępowanie w sprawie, stwierdzając, że „rozpoznanie kasacji stało się bezprzedmiotowe, (…) orzeczenia Sądów obu instancji, na podstawie art. 386 § 3 w związku z art. 355 § 1 k.p.c., podlegają uchyleniu a postępowanie zostaje umorzone”, na co pozwala odesłanie z art. 39319 k.p.c. w związku art. 386 § 3 w związku z art. 47713 k.p.c.
W sprawie II USKP 161/23 Sąd Najwyższy uwzględnił, że przepisy dotyczące postępowania kasacyjnego regulują w sposób wyraźny jedynie przyczyny umorzenia przez Sąd Najwyższy całego postępowania w sprawie (art. 39819 k.p.c.). Natomiast Sąd Najwyższy w wyroku z 26 września 2017 r., II UK 423/16 (LEX nr 2401070) zwrócił uwagę, że art. 47713 k.p.c., stanowi lex specialis w stosunku do art. 355 § 1 k.p.c. w tym znaczeniu, że określa szczególne przesłanki umorzenia postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Ten szczególny rodzaj ustania procesu właściwy jest postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których sąd nie rozstrzyga o żądaniu pozwu, lecz o zasadności odwołania przez badanie prawidłowości stanowiska organu rentowego zawartego w decyzji. W postępowaniu sądowym organ rentowy staje się stroną, której służy uprawnienie dysponowania procesem. Jako strona bierna w procesie może uznać żądanie, z tym że wyłącznym sposobem wyrażenia takiej woli jest wydanie decyzji o treści odnoszącej się do żądania odwołania; jest to jedyny sposób wypowiedzi organu rentowego. Zgodnie z art. 47713 § 1 k.p.c., zmiana przez organ rentowy zaskarżonej decyzji przed rozstrzygnięciem sprawy przez sąd - przez wydanie decyzji lub orzeczenia uwzględniającego w całości lub w części żądanie strony - powoduje umorzenie postępowania w całości lub w części. Z jednolicie przyjętej w orzecznictwie Sądu Najwyższego wykładni tego przepisu wynika, że nie jest konieczna zmiana czy też uchylenie zaskarżonej decyzji, a więc innymi słowy wyeliminowanie jej z obrotu. Chodzi w nim o wydanie takiej decyzji, której skutkiem jest uwzględnienie w całości lub w części żądania strony objętego przedmiotem zaskarżonej decyzji.
Odnosząc powyższe zapatrywania do okoliczności faktycznych niniejszej sprawy, Sąd Najwyższy stwierdził, że w wyniku wydania przez organ rentowy decyzji z 13 listopada 2024 r. o wyłączeniu zastosowania wobec odwołującego się art. 15c, art. 22a oraz art. 24a ustawy zaopatrzeniowej oraz wydaniu decyzji wykonawczych o ponownym ustaleniu wysokości emerytury oraz renty z 18 grudnia 2024 r., należało uznać, że wymienione decyzje uwzględniają żądania odwołującego się w całości. Co prawda pełnomocnik odwołującego się w piśmie procesowym z 13 stycznia 2025 r. podtrzymał wnioski skargi kasacyjnej, jednakże stanowisko to nie pozbawia Sądu Najwyższego uprawnienia do zastosowania art. 47713 § 1 k.p.c., tym bardziej, że przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania raczej nie doprowadziłoby – z uwagi na powyższą linię orzeczniczą dotyczącą sposobu stosowania art. 13b ustawy zaopatrzeniowej oraz brak związania Sądu Najwyższego kwalifikacją służby dokonaną przez organ rentowy w decyzji z 13 listopada 2024 r. – do wydania orzeczenia zawierające rozstrzygnięcie oczekiwane przez ubezpieczonego w zakresie zmiany wyroku Sądu drugiej instancji w odniesieniu do kwalifikacji części okresu służby ubezpieczonego jako służby na rzecz totalitarnego państwa.
Tym samym należało uznać, że uchylenie orzeczeń sądów obu instancji i umorzenie całego postępowania na podstawie art. 39819 w związku z art. 39821 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 47713 i art. 355 § 1 k.p.c. w pełni zabezpiecza interes ubezpieczonego w związku z tym, że decyzje organu rentowego z listopada oraz grudnia 2024 r. uwzględniają jego żądania w całości.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
[a.ł]