POSTANOWIENIE
27 marca 2025 r.
Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej w składzie:
SSN Dariusz Pawłyszcze
na posiedzeniu niejawnym 27 marca 2025 r. w Warszawie
w sprawie z powództwa M.B., J.B., M.B.1, E.F., Ł.B., J.H., D.K., A.H., M.H., S.J., I.K., K.K., M.M., B.M., M.O., R.O.
przeciwko Bank S.A. w W.
o ustalenie i zapłatę,
na skutek skargi kasacyjnej Ł.B., J.H., D.K., I.K., K.K., M.O., R.O. oraz skargi kasacyjnej Bank S.A. w W.
od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 20 kwietnia 2023 r., I ACa 1559/22,
1. odmawia przyjęcia obydwu skarg kasacyjnych do rozpoznania;
2. wzajemnie znosi koszty postępowania.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z 7 kwietnia 2022 r., XII C 715/18, Sąd Okręgowy we Wrocławiu ustalił nieważność 9 umów kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego (CHF) i zasądził od pozwanego banku na rzecz powodowych kredytobiorców zwrot świadczeń, spełnionych częściowo w złotych i częściowo w CHF w wykonaniu tych umów, z ustawowymi odsetkami od upływu 21 dni od doręczenia pisma procesowego zmieniającego powództwo, stanowiącego jednocześnie pierwsze sprecyzowane wezwanie do zapłaty.
Wyrokiem z 20 kwietnia 2023 r., I ACa 1559/22, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że oddalił żądania zapłaty ponad sumę wypłaconego kredytu (czyli w przypadku 8 umów oddalił żądania zapłaty w całości) oraz oddalił apelację banku w pozostałym zakresie (tj. co do ustalenia nieważności umów).
Sąd drugiej instancji uznał, że umowy kredytu z konsumentami zawierają postanowienia niedozwolone na podstawie art. 3851 § 1 k.c., dotyczące kursów CHF stosowanych przy indeksacji. Umowa przewidywała stosowanie kursów ustalanych jednostronnie przez bank. Skutkiem braku kursów niezbędnych do indeksacji jest nieważność indeksacji, a tym samym nieważność w całości umowy kredytu indeksowanego.
Sąd Apelacyjny uznał, że na podstawie art. 405 i art. 410 k.c. kredytobiorcom przysługuje zwrot świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy, lecz tylko w granicach wzbogacenia. Dlatego od sum spłaconego kredytu odjął sumy wypłacone kredytobiorcom przez bank. Do tego samego rezultatu zmierzał bank, który w odpowiedzi na pozew podniósł zarzut potrącenia, na wypadek uznania umów za nieważne. Sąd odwoławczy uznał, że zawarte w odpowiedzi na pozew oświadczenie o potrąceniu jest nieskuteczne, ponieważ zostało złożone pełnomocnikowi procesowemu kredytobiorców, a nie kredytobiorcom.
Kredytobiorcy, będący stronami czterech z 9 umów będących przedmiotem powództwa, zaskarżyli skargą kasacyjną wyrok Sądu drugiej instancji w części zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego przez oddalenie powództwa w zakresie zasądzonego zwrotu świadczeń. Skarżący wnieśli o przyjęcie skargi do rozpoznania ze względu na:
1)oczywistą zasadność skargi w zakresie zarzutu naruszenia prawa materialnego, tj. art. 410 § 1 i 2 w zw. z art. 405 k.c., przez pomniejszenie roszczeń kredytobiorców o zwrot świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy o świadczenia spełnione przez drugą stronę umowy, czyli bank;
2)wystąpienie w sprawie zagadnienia prawnego: według jakiego kursu spłaty kredytobiorców we frankach szwajcarskich powinny być zaliczone na wyrażoną w złotych wierzytelność banku o zwrot kredytu wypłaconego w wykonaniu nieważnej umowy - po kursie średnim Narodowego Banku Polskiego z dnia spłaty każdej z rat spłaconej w CHF, czy po kursie z dnia wymagalności roszczeń, tj. dnia pouczenia kredytobiorców o skutkach stwierdzenia nieważności umowy kredytu.
Pozwany bank zaskarżył wyrok Sądu odwoławczego w części oddalającej jego apelację i wniósł o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania ze względu na:
I)potrzebę wykładni art. 3851 § 1 i 2 k.c. w zakresie skutków abuzywności postanowień umowy przewidujących ustalanie przez banki kursów CHF na potrzeby indeksacji, a w szczególności czy należy wówczas stosować kurs średni NBP na podstawie art. 41 Prawa wekslowego lub art. 358 k.c. per analogiam;
II)nieważność postępowania apelacyjnego spowodowaną rozpoznaniem apelacji w składzie jednego sędziego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1.Uchwałą pełnego składu Izby Cywilnej SN z 25 kwietnia 2024 r., III CZP 25/22, do rangi zasady prawnej podniesiono tezę, iż „jeżeli w wykonaniu umowy kredytu, która nie wiąże z powodu niedozwolonego charakteru jej postanowień, bank wypłacił kredytobiorcy całość lub część kwoty kredytu, a kredytobiorca dokonywał spłat kredytu, powstają samodzielne roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia na rzecz każdej ze stron”. Powyższa teza, wiążąc w niniejszej sprawie (art. 88 u.s.n.), czyni zasadnym zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 410 k.c.
Jednak mimo błędnego uzasadnienia, zaskarżony wyrok odpowiada prawu. W odpowiedzi na pozew bank złożył oświadczenie o potrąceniu z dochodzonymi wierzytelnościami swoich wierzytelności o zwrot kredytów wypłaconych w wykonaniu nieważnych umów. Sąd drugiej instancji bezpodstawnie uznał potrącenie za nieskuteczne, ponieważ oświadczenie o potrąceniu zostało doręczone pełnomocnikowi procesowemu powodów zamiast im samym, a zakres umocowania pełnomocnika określony w art. 91 k.p.c. nie obejmuje przyjęcia oświadczenia o potrąceniu. Tymczasem na podstawie art. 91 pkt 1 k.p.c. „pełnomocnictwo procesowe obejmuje z samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając powództwa wzajemnego”. Skoro pełnomocnik strony pozwanej z mocy prawa może wytoczyć powództwo wzajemne, a pełnomocnik powoda jest zobowiązany do podjęcia przed nim obrony bez oddzielnego pełnomocnictwa, to tym bardziej dotyczy to podniesienia zarzutu potrącenia.
Nie jest przy tym konieczne poprzedzenie zarzutu potrącenia oświadczeniem o potrąceniu złożonym poza procesem. Ustawodawca nadał potrąceniu moc wsteczną (art. 499 k.c.), m.in. w celu uczynienia zbędnymi sporów o datę złożenia oświadczenia o potrąceniu. Dlatego nie ma znaczenia, czy podniesienie zarzutu potrącenia w odpowiedzi na pozew było poprzedzone tzw. oświadczeniem materialnoprawnym, czy też dopiero odpowiedź na pozew spowodowała wzajemne umorzenie wierzytelności zgodnie z art. 498 § 2 k.c. Uchwałą z 2 lipca 2024 r., III CZP 2/24, Sąd Najwyższy uznał, że dla skuteczności podniesienia zarzutu potrącenia i odbioru takiego oświadczenia wystarczające jest pełnomocnictwo procesowe.
Nie ma także znaczenia, czy składający oświadczenie o potrąceniu czyni to tylko na wypadek przegrania sprawy w innym zakresie (w niniejszej sprawie na wypadek przegrania sporu co do ważności umów kredytu). Takie oświadczenie nie jest oświadczeniem warunkowym w rozumieniu art. 89 k.c. W celu zwalczania potrąceniem żądania zapłaty pozwany nie musi uprzednio uznać zasadności żądania zapłaty.
2.W sprawie nie występuje zagadnienie prawne, według jakiego kursu należy przeliczać wierzytelności w walutach obcych w przypadku potrącenia ich z wierzytelnościami wyrażonymi w złotych, ponieważ Kodeks cywilny jednoznacznie reguluje to zagadnienie.
Umowy kredytu od początku były nieważne i nie zmienia tego okoliczność, iż kredytobiorcy mogli zatwierdzić niedozwolone postanowienia kursowe, a tym samym ex tunc uczynić umowy ważnymi. Skoro umowa od początku była nieważna, to kredytobiorcy mogli żądać zwrotu każdej spłaty niezwłocznie po jej dokonaniu, a jednocześnie bank miał prawo dokonać potrącenia spłaty ze swoją wierzytelnością o zwrot nienależnie wypłaconego kredytu. W przypadku raty zapłaconej w CHF powstawała wyrażona w CHF wierzytelność kredytobiorcy o zwrot tej raty. Jednak na podstawie art. 358 § 1 k.c. bank był uprawniony do zaspokojenia tej wierzytelności w złotych. Potrącenie jest formą zapłaty, więc bank mógł w odpowiedzi na pozew potrącić z dochodzonej wierzytelności, wyrażonej częściowo w CHF, swoją wierzytelność wyrażoną w złotych.
Na podstawie art. 358 § 2 k.c. przy spłacie w złotych wierzytelności w walucie obcej stosuje się kurs średni NBP z dnia wymagalności spłacanej wierzytelności. Należy rozstrzygnąć, jaki kurs należy stosować w przypadku spłaty przed wymagalnością wierzytelności, np. bez uprzedniego wezwania dłużnika do zapłaty. Skorzystanie z potrącenia wierzytelności, o której mowa w art. 455 k.c., nie wymaga uprzedniego wezwania do zapłaty, gdyż celem potrącenia jest właśnie uniknięcie otrzymania świadczenia pieniężnego. Wierzyciel i jednocześnie dłużnik, składający oświadczenie o potrąceniu, nie chce, aby jego dłużnik mu zapłacił, a potem on musiał mu zapłacić tę samą sumę.
Na podstawie art. 499 k.c. chwilą zapłaty przez potrącenie jest chwila, w której potrącenie stało się możliwe (art. 499 k.c.), czyli chwila w której wierzyciel mógł wezwać do zapłaty. Potrącenie było możliwe już w chwili dokonania spłaty i Sąd odwoławczy słusznie zastosował kurs średni NBP z dnia spłaty. Artykuły 499 i 502 k.c. wyrażają wolę ustawodawcy obiektywizacji skutków potrącenia, tj. ich niezależności od chwili złożenia oświadczenia o potrąceniu. Ponieważ potrącenie następuje na mocy jednostronnego oświadczenia woli, jego skutki nie mogą zależeć od wezwania do zapłaty, dokonywanego także jednostronnie. Chwilą, w której potrącenie stało się możliwe (art. 499 k.c.) nie jest chwila wezwania do zapłaty (zbędnego przy realizacji wierzytelności przez potrącenie), lecz chwila, w której wezwanie do zapłaty stało się możliwe. Tę samą zasadę prymatu chwili możliwości wezwania do zapłaty nad chwilą faktycznego wezwania do zapłaty (niekiedy zbędnego) wyraża art. 120 § 1 k.c. Chwila faktycznego wezwania do zapłaty może wpływać tylko na przysługiwanie odsetek, gdyż przez zaniechanie wezwania do zapłaty wierzyciel tylko siebie pozbawia odsetek za okres sprzed wezwania (volenti non fit iniuria). Bank nie może ponosić negatywnych dla siebie konsekwencji niewzywania go do zwrotu rat niezwłocznie po ich dokonaniu.
I.Powołaną wyżej uchwałą pełnego składu Izby Cywilnej SN z 25 kwietnia 2024 r., III CZP 25/22, do rangi zasad prawnych podniesiono także tezy, iż:
1) w razie uznania, iż postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie jest wiążące, w obowiązującym stanie prawnym nie można przyjąć, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów;
2) w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego umowa nie wiąże także w pozostałym zakresie.
Powyższe tezy, wiążąc w niniejszej sprawie (art. 88 u.s.n.), uniemożliwiają przyjęcie skargi kasacyjnej, gdyż w przypadku niedozwolonego charakteru postanowień kursowych wykluczają one zastosowanie kursu określonego na podstawie zwyczaju lub analogii z przepisami regulującymi inne sytuacje. Z kolei brak w umowie źródła kursu dla indeksacji powoduje nieważność umowy w całości, tak jak to orzekły sądy meriti.
II.Apelacja pozwanego podlegała rozpoznaniu w składzie jednego sędziego na podstawie art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych. Powołaną przez skarżącego uchwałą składu 7 sędziów z 26 kwietnia 2023 r., III PZP 6/22, Sąd Najwyższy uznał ten przepis za sprzeczny z Konstytucją, czym usiłował przywłaszczyć sobie kompetencje Trybunału Konstytucyjnego. Przy tym skład 7 sędziów był konsekwentny w uzurpowaniu sobie tych kompetencji i zgodnie z art. 190 ust. 3 Konstytucji, dotyczącym orzeczeń TK, określił, że uchwała obowiązuje od dnia jej podjęcia. Tymczasem zaskarżony wyrok został wydany wcześniej, 20 kwietnia 2023 r., i także w świetle uchwały nie zaszła nieważność postępowania. Zatem nie zachodzi nieważność postępowania przed Sądem Apelacyjnym.
Ponieważ wnioski o przyjęcie każdej z dwóch skarg kasacyjnych nie były uzasadnione, zostały oddalone na podstawie art. 3989 k.p.c.
Na podstawie art. 100 k.p.c. koszty postępowania kasacyjnego z obydwu skarg kasacyjnych podlegają wzajemnemu zniesieniu.
(Ł.W.)
[r.g.]